Qiziq ekan bu dunyo, goh g‘amgin, goho shodlikka limmo-lim to‘la ekan bu dunyo. Ko‘ngillarning tashvishidan, dillarning intilishidan tashkil bo‘lgan ekan bu dunyo. Nasiba Namozga ko‘ngil qo‘yganda o‘n ikki yoshli qizaloq edi hali. Ivanboyning xizmatida yurgan kezlari Namoz opasini ko‘rgani tez-tez kelib turar, jiyanlari qatori Nasibani ham kolyaskaga mindirib, qishloq aylantirar, sayr-tomosha qildirar edi. Nasiba goh loy kechib, goho tuproq changitib o‘g‘il bolalar qatori kolyaska ortidan yugurib, ho‘v naridagi Devtepagacha kuzatib borar, tepalikka chiqib, Namoz ko‘zdan yo‘q bo‘lib ketguncha qo‘lini silkitar, goho sababini o‘zi ham sezmay chinqirib yig‘lab qolar edi. Kalta sochlariga oq paxtadan chiroyli jamalak taqqan, oq lo‘ppi yuzlariga chang qo‘ngan, tizzasigacha tuproq kechib yugurgilab kelayotgan bu qizaloqning qalbida ne kechayotganini hali Namoz bilmas edi. Nasiba unga atab chekkalariga rango-rang ipaklardan shokilalar to‘qib, ro‘molchalar tikar, qiyiqchalar bichar, tunlari uyquga ketish oldidan «Xudoyo Namoz akamni o‘zing panohingda asragin», deb duolar qilar edi. Murg‘ak qalbida tug‘ilib, kun sayin oromini o‘g‘irlab borayotgan bu tuyg‘ular qanaqaligiga goho o‘zi ham tushunmasdi. Namozdek pahlavon, sofdil-u mehribon akasi bo‘lishini orzu qilarmidi… Ana shunday bir kishi uniki, faqat uniki bo‘lishini istarmidi yoki Namozdek el suygan bir yigit g‘arib oilalarining pushti panohi bo‘lishini xohlarmidi, yoki hammasi ham qo‘shilib ketganmidi, – ishqilib Namoz keldi deb eshitsa, yuvib turgan qozonini, tuyib turgan sholisini shundoq qoldirib ko‘chaga yuguradi u.
Yillar o‘tib, Namoz Ulug‘oy opasinikiga butunlay ko‘chib keldi. Bu paytda Nasibaning bo‘yi cho‘zilib, yonoqlari anor donasidek qizil tortib, sutga chayib olgandek oppoq yuziga zeb berib turgan qoraqiyg‘och qoshlari quyuqlashib, shahlo ko‘zlariga nur to‘lib, Jarqishloqning eng go‘zal qizlaridan bo‘lib yetishgandi. Sovchi ustiga sovchi kelar, qizim hali yosh, boz ustiga qo‘lim ham kalta, deb Javlonqul ularni qaytarar edi.
Bir kuni Javlonqul Namozni hasharga taklif qilib qoldi, Qiyot arig‘ining quyi tomonlariga sholi o‘tagani borishdi. Tushlikka Nasiba bir chelak qatiqli ugra olib bordi. Qiz zarang kosada ovqat uzata turib, Namozga shunday bir o‘tli nigoh tashladiki, yigit dovdirab andak bo‘lmasa qo‘lidagi kosani tashlab yuborayozdi. Namoz bir ozdan so‘ng o‘sha nigohdan umidvor bo‘lib yana boqdi. Yo‘q, qiz endi beparvo edi, qaramadi. Ertasiga ham, indinisiga ham o‘sha vujudini lovillatib kuydirgan o‘tli nigohini topa olmadi.
Yigitning qalbiga cho‘g‘ tushgan edi, ishq cho‘g‘i tushib, vujudini lovillatib kuydirmoqda edi. Qishga borguncha Namoz adoyi tamom bo‘ldi. Ortiq toqat qilolmasligiga ko‘zi yetib qoldi uning. Bir kuni telbalardek poyma-poy qadam tashlab, Javlonqulning hovlisiga kirib bordi-yu, o‘g‘irda sholi tuyayotgan Nasibaga ko‘zi tushib, taqqa to‘xtadi.
– Kelavering, Namoz aka!
– Uylaringda kim bor? – qizarib so‘radi Namoz.
– Yolg‘izman, – chiroyli boshini yerga egdi qiz.
– Sholingni tuyishib beraymi?
– Qo‘shnilar ko‘rsa uyat qilishadi!
– Nasiba, men senga sovchi qo‘yaman… – dedi tomdan tarasha tushgandek qilib Namoz.
Qiz allaqanday bir kuch ta’sirida chayqalib ketgandek sezdi o‘zini, o‘g‘irning sopiga boshini qo‘yib, qiyo boqdi-da:
– Ho, otamning sizga tushib qolgan qizi borakanda, – nozli, istehzoli bir ohangda dedi qiz. Shunday dedi-yu, «Nega bunday dedim, nega qo‘pollik qildim, axir bu sehrli so‘zni bir necha yildan buyon kutayotgan edim-ku…» deya o‘zini-o‘zi koyidi.
– Men otangga o‘g‘il bo‘laman, – negadir o‘zining ovozidan o‘zi uyalib ketdi Namoz.
– Otamga o‘g‘il bo‘laman deganlar sonmingta.
Namoz dovdirab qoldi. U «bir og‘iz so‘z bilan hammasini hal qilaman» deb o‘zini-o‘zi ishontirib yurgan edi. Endi nima qildi? Nima qilsa bu baxt qushi boshiga qo‘narkin?
– Nasiba! – dardli ham mungli bir sado otilib chiqdi uning qalbidan.
– Namoz aka! – shahlo ko‘zlarida miltillab yosh tomchilari ko‘rindi qizning.
– Rozimisan?
– Maylingiz… qiz kaftlari bilan lovillab yonayotgan yuzlarini berkitib, chopqillagancha ichkari kirib ketdi.
Namoz katta gavdasiga hech yarashmaydigan harakatlar qilib, sakrab, irg‘ishlab uylariga qaytdi. Ulug‘oy opasi tandirdan non uzayotgan ekan. Uni dast ko‘tarib olib, uch-to‘rt aylantirib yerga qo‘ydi-da:
– Opajon, bugun sovchilikka kirasiz! – dedi quvonchdan yuzlari lov-lov yonib.
– Xudoyo baxting ochilgan bo‘lsin! – entikib ketdi Ulug‘oy…
Shundan buyon ular bu jarlik yonida bot-bot uchrashib turadilar. Jimgina o‘tirib, shirin-shirin xayollar gashtini suradilar. Bugun ham shunday bo‘ldi. Namoz to‘shagan guppi chopon ustida go‘yo gaplashgani gaplari, dardlashgani hasratlari tugab qolgandek soyning bir maromda shovullashiga quloq solib, unsiz o‘tirishibdi. Qishloqning shundoqqina tepasida to‘lin oy suzmoqda. Ipakdek mayin, kumush nurlar sochib, borliqqa ilohiy tus bag‘ishlayapti u. Olis-olislardagi qamishzorlar orasida tulki chaqaloqdek «inga»lab qo‘yadi. Qayerdadir kakillab o‘rdak sayraydi, goho tepadan qashqaldoqlar arg‘amchi tortib uchib o‘tadi, soydagi suv o‘z tilida allaqanday qo‘shiqlar aytib, kuy kuylaydi. Ho‘v naridagi yong‘oq shoxiga in qurgan qush:
– Kak-ku! Kak-ku! Kak-ku! – deb haligacha uyg‘oq o‘tirgan oshiqlarni uyqu oromiga chorlagandek bo‘ladi.
– Namoz aka, shuni yeb oling! – shivirlaydi qiz.
– Nima o‘zi bu? – so‘raydi yigit.
– Kadi bichak. O‘zim yopuvdim.
– Obbo sen-ey!
– Yoqdimi sizga?
– Judayam!
– Namoz aka, bilib qo‘ying, siz bo‘sh kelsangiz, o‘zim borib o‘ch olaman.
– Obbo, Barchinim-ey!
– Xudo haqqi, rost aytayapman.
– Sabr qil, jonim, Namoz akang tirik hali.
– Lekin, o‘zingizga ehtiyot bo‘ling.
– Xudo xohlasa, hammasi joyida bo‘ladi, tur endi ketaylik.
VII bob
QOZI KALON SHODIXON TO‘RA
Rus ma’muriyatining 1867-yilda chop etilgan «Turkiston o‘lkasini boshqarish haqida vaqtincha qo‘llanma» nomli risolasida yerli xalqning haq-huquqlarini himoya etishda qozilik katta rol o‘ynashi haqida alohida qayd qilib o‘tilgan. Shu qo‘llanmaga asosan aholi soni va maydonining katta-kichikligiga qarab ba’zan bir, ba’zan ikki-uch bo‘lisga bir qozi tayinlangan. Masalan, Samarqand uyezdida aholisi ko‘p, maydoni ham katta bo‘lganligi sababli o‘ttiz uch qozilik idorasi ta’sis etilgan. Kattaqo‘rg‘on hokimligida esa bor-yo‘g‘i o‘ntagina qozilik ish ko‘rar edi. Turkiston o‘lkasi Rossiyaga qo‘shilgunga qadar qozilar odatda xon va beklar tomonidan tayinlanardi. Tayinlanish oldidan shu xon yoki beklik qoshida tashkil etilgan komissiyaga shariat ilmidan, fiqhdan imtihon topshirar edilar. Qozilarni bekor qilish ham shu xon-u beklar izmida edi. Qozilarga cheklanmagan huquqlar berilardi. Er-u xotin janjali, qo‘ydi-chiqdidan tortib katta-katta jinoiy ishlargacha shularning o‘zi ko‘rib chiqar, aytgani-aytgan, degani-degan edi.
Yangi qo‘llanma qozilar huquqini birmuncha cheklab, fuqaroning imtiyozini birmuncha yuqori ko‘tarib qo‘ydi. Qo‘llanmaga asosan qozilar endi xalq tomonidan ma’lum bir muddatga saylanadi,