Namozning oti o‘rgatilgan ekanmi, kushxonaning pastqam eshigidan bamisoli emaklab o‘tgandek bo‘ldi, o‘tayotganida qorni ostonaga tegay-tegay deb qoldi.
– Endi eshikni ichidan tambalab qo‘y. Bolta bormi?
– Bor.
– Orqa tomon qo‘y bozorimi?
– Ha.
– Devor sinchli emasmi?
– Yo‘q, paxsa.
– Yaxshi, ber buyoqqa boltani!
Salim qassobning ko‘z o‘ngidagi haligi og‘ir, bosiq, shoshmasdan go‘sht chaynab o‘tirgan ulug‘vor yigit o‘rniga bamisoli dahshatli bir dev paydo bo‘lgan edi: yirik ko‘zlari kosasidan chiqib ketgudek olaygan, ahyon-ahyonda sherdek pishqirib-pishqirib qo‘yyapti u. Orqa devorga avval katta eshik hajmida to‘rtburchak qilib chizib-chizib oldi. Chiziq o‘rnidan devorni kertib tusha boshladi. Uning harakatlari shunday tez, shunday chaqqon ediki, goho ko‘z ilg‘amay qolardi.
– Tashqarida nima gap?
Eshik tirqishidan mo‘ralab turgan Salim qassob shoshilib javob qaytardi:
– Odamlarni yoppasiga yerga o‘tqazishyapti.
– Otliqlar-chi?
– Biz tarafga kelishyapti.
– Yaxshi, yaxshi! Hozir hammasini cho‘lga olib borib botqoqlikka tiqaman… mana, eshik ham tayyor… Qassob, arqon bormi?
– Bor.
– Ol buyoqqa. Qo‘l-oyog‘ingni bog‘lab ketaman. Bo‘lmasa Namozga joy berding, uni qochirib yubording, deb seni xibsga olishadi. Yot!
Namozboy hang-u mang bo‘lib qolgan qassob jo‘rasining hay-haylashiga ham qaramay, kuch bilan yerga bosib qo‘l-oyog‘ini bog‘ladi-yu suzishga chog‘langan qo‘chqordek yugurib borib, o‘ng yelkasi bilan hali o‘zi to‘rt burchak qilib kesib qo‘ygan devorga urildi. Shunday bir kuch bilan urdiki, devor yaxlit uzilib uch-to‘rt metr nariga borib tushib, tushovlab qo‘yilgan qo‘ylardan ikki-uchtasini bosib qoldi, yerdan chang ko‘tarildi.
Namoz otini chaqqon yetaklab chiqib, sakrab mindi, qamchi bosmasdan oldin atrofni chamalab oldi: yigitlari yolg‘on aytishmagan ekan, qo‘ybozorining atrofini mirshablar qurshovga olibdi. Mixail to‘ra uzangiga oyog‘ini tirab ko‘tarildi-yu chang chiqqan tomonga olazarak ko‘z tashlab oldi. Aftidan bu yerdan Namoz otilib chiqishiga aqli bovar qilmas edi uning. «Sezmadi, – fikridan o‘tdi Namozning, – demak ellik chavandoz quvadi meni. Faqat bittasining oti uchqur xolos, faqat shu otgina meni quvib yetishi mumkin. Otaman, otib tashlayman uni…» Ot ustiga yotib boshini uning uzun yollari orasiga berkitib borayotgan Namoz mirshabxona noziri yoniga borgach:
– Mixail to‘ra, siz axtargan Namoz men bo‘laman! – deb qaddini rostladi, amerikancha sakkizotar to‘pponchadan ko‘k qashqaning peshonasiga qarab ikki marta o‘q bo‘shatdi. Mixail to‘ra gap nimadaligini ot-poti bilan yerga yiqilgandan keyin angladi. Yotgan joyida (oyog‘i otning ostida qolgan edi) to‘pponchasidan osmonga qaratib o‘q uza boshladi. Ketma-ket otilgan o‘qlar ovozi poyloqda turgan politsiyachilarni hushyor torttirdi:
– Namoz qochdi! – baqirib yubordi ulardan biri.
– Namoz polvon qochibdi!
– Xayriyat-ey!!
– E, attang! – degan shivir-shivirlar bozorjoyini shamoldek tez aylanib chiqdi.
Politsiyachilar ketidan kapitan Oleynikovning otliq askarlari ham quvlashga tushdi. Alamzada Mirzahamid bilan Zamonbekning navkarlari Namoz hoynahoy O‘klon cho‘llariga qochsa kerak deb o‘ylab, oldidan to‘sib chiqish umidida Shahob qishlog‘i oralab ot qo‘yishdi.
Ot bozori-yu mol bozorini ortda qoldirib, taqir dalaga chiqib olgan Namoz orqasiga bir-ikki bor boqib uch to‘da otliqlar kelayotganini ko‘rdi. «Hozir hammangni botqoqlikka tiqaman, – fikridan o‘tkazdi yigit. – Yo‘q, botqoqlik yaqinida yo‘l torayadi. Oldingisi loyga botishi bilan keti otining boshini tortishga ulguradi… Senlarni bir vaqtda loyga tiqishim kerak… Yaxshisi Qipchoq ariqda cho‘miltirib olaman senlarni. Ha-ha, qani azamatlar, bedovingga qamchi ur-chi, Namozvoyga yetib olsang, uning sho‘rpeshona boshi senlarniki! Yo‘q, daryo bo‘yiga yetguncha otlarini charchatib olishim kerak. Charchagan ot qamchidan qo‘rqib o‘zini har baloga uradigan bo‘ladi…»
Bolaligidan buyon otga ishqiboz bo‘lib, yigitlik davri poygalarda, uloqlarda sovrin talashib oldiga hech kimni o‘tkazmay kelayotgan bu yigit hozir jonini omon saqlashni emas, balki och bo‘ridek goh to‘dalashib, goh tor so‘qmoqlarda turnaqator tizilishib kelayotgan otliqlarni qanday jazolasam ekan, deb o‘ylab borardi. Otiga qattiq ishonadi u. Uch oy oldin bu tulporni darg‘omlik Orifboyvachchadan tortib olgan. Samarqand muzofotida uchqurlikda unga teng keladigan ot yo‘q hozir. Namoz uni qo‘lga kiritgandan buyon g‘ovdan sakrashga, jarliklar ustidan uchib o‘tishga o‘rgatib kelyapti.
Namoz Qipchoq ariqqa yetguncha otining boshini goh chapga, goh o‘ngga burib, goh sho‘r tepalar ortiga berkinib, goho to‘satdan qamishzorlar orasidan otilib chiqib, quvib kelayotganlarni holdan toydirib, otlarini xavfni sezmaydigan darajada garang qilib qo‘ydi.
«Namoz yo‘l topolmay qoldi, oti ham charchadi, tirik ushlayman uni», – fikridan o‘tkazib borardi kapitan Oleynikov. «Mana endi, safni sal kengroq olinglar, – deb o‘ylardi xuddi shu paytda Namoz ham, – hozir cho‘milishni boshlaymiz…»
Namoz Qipchoq ariqning shunday bir joyini tanlagan ediki, suv bu yerdan o‘n metrlar chamasi pastlikdan oqib chinakam jarlik hosil qilgan edi. Uning tulpori har kuni bu yerdan sakrab o‘tib o‘rganib qolganidanmi jarlikka yaqinlashgan sari o‘z-o‘zidan tezligini oshirib ariq ustidan bamisoli qushdek yengilgina uchib o‘tdi. Izma-iz kelayotgan otliqlar oldilaridagi chuqur jarlikni payqamay qoldilarmi yoki Namoznnig oti o‘tgan joydan bizning ham bedovlarimiz bemalol o‘ta oladi, deb qattiq ishondilarmi, har qalay, otlarining boshini erkin qo‘yib, qamchi ustiga-qamchi urishar edi. Oldingi otliq otiga bir qamchi urishga arang ulgurdi, ketidagisi boshi uzra ko‘targan qamchisini havoda silkitgancha jarlik tubiga sho‘ng‘ib ketdi.
Ko‘z yumib ochguncha o‘ttiz otliq jar tubiga qulab tushdi. Otlar xunuk kishnagan, navkarlar so‘kingan, narigi tomonda pala-partish o‘qlar otilgan… Yulg‘in bilan qoplangan qumtepa ustiga chiqib olgan Namoz telbalardek qah-qah urib kular, garchi ovozini hech kim eshitmayotgan bo‘lsa ham, «Xo‘sh, Mirzahamid, ahvoling qalay endi?!» – deb qichqirar edi…
II bob
YO‘LOVCHILAR
Ming to‘qqiz yuz to‘rtinchi yilning o‘n sakkizinchi o‘ktabr kuni choshgoh mahalida uch yo‘lovchi Samarqand shahridan shitob bilan chiqib kela boshladi. Samarqand-Dahbed yo‘li har qachongidan ham gavjum: shaharga kirib kelayotgan aravalar yuk og‘irligidan g‘ijirlaydi, eshak mingan va suvoriylar yelkalariga og‘ir yuk ko‘targan yo‘lovchilarning ko‘zini kuydirib, jadal o‘tib ketishadi, faytunlarning hisobi yo‘q – o‘rindiqlarda viqor bilan o‘tirgan sersavlat xo‘jayinlarni, katta-kichik amaldorlarni olib o‘tishadi ular.
Goho hammayoqqa loy sachratib, ot choptirib o‘tib qolishadi.
– Oqposhshoning arzandasi bo‘lsang ham evi bilanda! – deydi yo‘lovchilardan biri yuziga sachragan loyni artib.
– Mingani qirchang‘i baytal-u, – deydi boshqa yo‘lovchi ham dili og‘rib, – shahar hokimidek dag‘dag‘asi bor-a!
Yo‘lovchilardan biri Namozboy. Oyog‘ida ixcham tikilgan choriq, egnida yangigina mayda gulli chopon, boshida ko‘k parchadan salla. Ikkinchisi Hayitboy, uchinchisi To‘xtash. Ikkovlarining ham yoshi o‘n uch-o‘n to‘rtlarda. Hayitboy dum-dumaloq, yalpoq yuzli. Uning hammayog‘ini, hatto, bo‘yin va quloqlarigacha yiringli yara bosib ketgan, oyog‘ida katta odamlarning etigi, ustma-ust yamoq tushaverganidan etik ekanligi ham bilinmay ketgan. U yalang‘och badaniga eski chopon kiyib olgan. To‘xtashvoy bo‘lsa ozg‘in, ta’riflab bo‘lmaydigan