Ittifoqo, bog‘bonning bir oshnasi bor edi. Qarilik yuki qomatini kamondek egib qo‘ygan edi. U bog‘bonni ko‘rgani kelib, bog‘ni sayr qilar edi. Bog‘bon yo‘q edi. Nogoh o‘sha daraxt oldiga kelib qarasa, mevasi g‘arq pishgan. Undan bir dona tanovul qilgan edi, darhol navjuvon yigit bo‘ldi. Bog‘bon kelib qarasa, bir yosh yigit xiyobonda yuribdi. Darg‘azab bo‘lib so‘radi:
– Seni bu boqqa kim kirgizdi?
– E, birodar, men falon do‘sting bo‘lamen.
– Noma’qul gapni qo‘y, u keksa edi, sen qirchillama yigitsen!
– Ey birodar! Bog‘ingda bir turlik meva ko‘rdim, undan tanovul qildim-u, shu sifatga kirdim, o‘zim ham hayronmen.
Alqissa, bog‘bon o‘sha mevadan bir tovoq olib, o‘z birodari bilan poshshoyi olam huzuriga ravona bo‘ldi. Kelib bo‘lgan voqeani arz qildi. Poshsho sinab ko‘rib amin bo‘ldiki, to‘ti rost aytgan ekan. Shunda poshsho bog‘bondan: «Sen oldingi mevani daraxtdan olibmiding yoki yerdan?» – deb so‘radi. Bog‘bon yerdan olganini aytdi. Ma’lum bo‘ldiki, unga ilon zahar solgan. Poshsho to‘tini o‘ldirganiga pushaymon chekib, butun umri qayg‘u bilan o‘tdi…»
«G‘aroyib rivoyat! Johil hokimlarni sabr-toqat va adolatga chorlovchi ibratli rivoyat!»
Beruniy bu rivoyatni eshitgan zahotiyoq uni ko‘p yillardan beri yig‘ib yurgan afsonalar va rivoyatlar daftariga yozib qo‘ygan, bir kun o‘zining «Al-Osor al-Boqiya» degan tarixiy asariga kuritish orzusida edi. Lekin hozir… hozir bir hikoyat, har qanday xastaga sihat keltiruvchi «ne’mati ilohiy» to‘g‘risidagi bu hangoma shunchaki bir cho‘pchak ekanini, abadiylik orzusida ojiz banda yaratgan shunchaki bir rivoyat ekanini qanday aytadi? Yaxshi bo‘lsin, yomon bo‘lsin, bir mahallar unga bir necha totli daqiqa bag‘ishlagan, hozir esa mudhish haqiqat oldida undan najot so‘rab kelgan bu zaifaga ne deydi? Yuz amri issiq, uning ko‘nglini qanday og‘ritadi?
– Begim, – dedi Beruniy, ko‘zini yerdan uzmay, – uning ming yillarki, bani bashar siz aytgan bu «ne’mati ilohiy»ni qidiradi, ming yillarki, uni topishni orzu qiladi. Ammo uni topmoq hech bir kimsaga nasib etgan emas, begim!
Beruniyning so‘zini Xatlibegimning:
– Yo parvardigor! – degan faryodi bo‘ldi. – Nahot hech bir najot bo‘lmasa? Yetti iqlimni zabt etgan fotihi muzaffar, dong‘i olamga ketgan poshshoyi olam bukun… jismida uqubat, ko‘nglida tavahhum8, najotsiz to‘lg‘anib yotsa? Nahot suronli janglarda chek qo‘yib, endi farog‘at gulshaniga yetdim deganida… nogahon yopishgan bu dardi bedavo sabab… shami shabistoni so‘lsa9. Bechora og‘am. Endi uning bor umidi hazrat Ibn Sinoda!
– Hazrat Ibn Sino?
– Ha, – dedi Xatlibegim. – Mana, uch oydirki, davlatpanoh Ibn Sino hazratlariga elchi yo‘llamish! Ming taassufkim, hanuz darak yo‘q! Yana bir umidimiz siz bilan amir Mas’udda! Ul shahzodayi valiahd Isfahonga yurish qilib, uni zabt etgandur. Biroq nechundir undan ham darak yo‘q.
«Ibn Sino!..»
Bu ikki so‘z Abu Rayhonning diliga bamisoli iliq bir nur bo‘lib quyildi-yu, ko‘ngli yorishib ketdi. Yo rab? So‘ngbor Gurganj sarhadida, ko‘zlarida yosh, quchoqlashib vidolashganlariga necha yil bo‘ldi? O‘n sakkiz, yo‘q, salkam o‘n to‘qqiz yil bo‘libdi! O‘n to‘qqiz yildirki, bir-birining diydoriga zor! Gurganjda, Ma’mun ibn Ma’mun saroyida o‘tgan qizg‘in bahs-munozaralar, dilrabo mushoiralar, tongotar suhbatlar qayda qoldi? Faqat ko‘ngilda! Ular xuddi tushdagi ro‘yoday o‘tdi-ketdi! Goho-goho keladigan uzuq-yuluq xabarlar, onda-sonda bo‘ladigan yozishmalardan boshqa aloqa yo‘q… Hatto yozgan kitoblarni o‘qishga ham zor! Abu Rayhon uning dong‘i olamga ketgan «Al-Qonun» asarining faqat bir jildini o‘qishga muyassar bo‘ldi, Ibn Sino esa uning «Hindiston»ini hali ko‘rmadi ham!
– Ha, – dedi Beruniy hushiga kelib. – Ibn Sino hazratlari kelsa ko‘p yaxshi bo‘lur. Ul hakimi davronning bilmagan dorusi, davolamagan dardi yo‘q.
Xatlibegim tasdiq ishorasida boshini irg‘adi-da:
– Xabarim bor, – dedi qovog‘ini uyib. – Ul takabbur hakim bir mahallar G‘aznaga kelishdan bosh tortib, Jurjonga qochgan. Bilishimcha, siz ul allomayi davron bilan ko‘p muloqotda bo‘lg‘ansiz, mavlono. Baniyati shifo, yaxshi niyat qilib, hakim hazratlariga bir maktub yozib bersangiz. Tag‘in bir chopar yo‘llasak. Ul allomai davron G‘azna saroyida xizmat qilishni tilamasa tilamas, biroq bir bandai ojiz dardga chalinganda uni davolamoq hakim uchun ham farz, ham qarz emasmu, mavlono? – dedi Xatlibegim, lablari titrab. – Bechora og‘am! Na ko‘zida uyqu bor, na ko‘nglida taskin, har oqshom saroyda soya yanglig‘ tanho kezib chiqadi!..
Xatlibegim, go‘yo o‘z gapidan o‘zi qo‘rqib ketganday, birdan hushiga kelib, yuziga qora durrasini tortdi. Xatti-harakatlarida boyagi shiddat, gap-so‘zlarida boyagi qat’iyat zohir bo‘lib, shitob bilan o‘rnidan turdi.
– Bu sirni men sizga inonib aytdim, mavlono! – dedi u, chamasi, ortiqcha gapirganidan pushaymon bo‘lib. – Bu so‘zlarni tirik bir jon bilmasligi darkor! Oftobli olamga ulug‘ martabalar in’om etgan xudovandi karim, inshoollo, undan o‘z mehri shafoatini darig‘ tutmagay! Maktubni yozib qo‘ysangiz erta-buruskun odam yuboramen! Qo‘zg‘almang, mavlono, siz ham betob ekansiz, men o‘z dardim bilan bo‘lib, bilmabmen. Xayr, olloga toshirdim sizni! – Xatlibegim boshini baland ko‘targanicha, viqor bilan yurib, hujradan chiqdi. Beruniy holsizlanib joyiga cho‘zildi.
Haqiqatan ajab hol: kunduz farmoni oliy keltirgan choparlar! Oqshom esa… sulton bo‘lmasa ham, o‘ktamlikda sultondan qolishmaydigan bu o‘ktam begimning pinhoniy tashrifi!..
Beruniy uchlari jingalik, qalin mosh-guruch soqolini tutamlaganicha o‘yga toldi. Tokchadagi shamlar shu’lasida uning bir-biriga tutashgan o‘siq qoshlari, cho‘zinchoq qoramtir yuzi, chambarak qalpoqchasi tagidan bo‘rtib chiqqan do‘ng peshonasi, uzun qiyg‘ir burni – butun qiyofasi qandaydir juda shiddatli ko‘rinar, zotan, dong‘i olamga ketgan allomalardan ko‘ra suronli janglarda toblangan lashkarboshiga o‘xshab ketardi.
Mana, bir necha oydirki, dorussaltana G‘azna, nainki G‘azna, butun mamlakat notinch. Amiralmo‘minin atalmish sulton Mahmud G‘aznaviy to‘g‘risidagi sovuq mishmishlarning cheki yo‘q. Birov uni allaqanday davosiz dardga yo‘liqqan desa, birov tavahhum kasaliga giriftor bo‘lib, vasvas bo‘lib qolgan deydi. Bu mishmishlarning qaysi biri chin, qaysi biri yolg‘on – yolg‘iz olloga ayon. Faqat shunisi rostki, hamma tahlikada, ayniqsa, hakimlar va allomalarning ahvoli og‘ir.
Sulton bundan ikki oy muqaddam Beruniyni chaqirtirib, zoyicha10 tuzib berishni buyurgan edi. Beruniy o‘shandayoq sultonni ko‘rib, qo‘rqib ketgandi. Azaldan novcha, bo‘ydor odam, u xuddi ichini qurt yeb, qurib qolgan ulkan terakni eslatardi. Faqat ko‘zlari… o‘ymoq tagidagi simobday miltiragan qisiq ko‘zlari yaralangan qushning ko‘zlariday mungli edi. Sultonning ko‘zlaridagi bu tizginsiz mung sabab, Beruniy, garchi umrida hech qachon ilmi nujum11 bilan shug‘ullanmasa ham, sultonning iltimosini qaytarmadi.
Saroydan qaytgach, munajjimlar yo‘l-yo‘rig‘idan foydalanib, zoyicha tuzdi, hatto unga jinday tuzatishlar kiritib, sultonning ko‘ngliga tasalli beruvchi so‘zlar yozib yubordim. Kim bilsin, ehtimol, ertaga mashvarat vaqtida sulton uni shu xususda so‘roqqa tutar, ehtimol, tuzgan zoyichasidan biror xato topib, intiqom olar!.. Hayhot, Beruniy umrida bir marta, unda ham bir xastayi notavonning ko‘ngli uchun o‘z e’tiqodidan xiyol chekingan edi, mana endi bu gunohi uchun intiqom xavfi tug‘ildi…
Esida bor, o‘sha uchrashuv chog‘ida Beruniyning so‘zlaridan tasalli topgan sulton birdan chehrasi yorishib, undan o‘z ishlarini, xususan, Hindiston to‘g‘risidagi asarini so‘rab-surishtirgan edi.
Beruniy