O‘shanda, so‘nggi marta kelganida, ustod, xuddi besabab qamchi yegan asov tulporday, betoqat edilar. Soch-soqollari to‘zg‘igan, yuzlari bo‘g‘riqqan, oppoq qoshlari tagidagi tiyrak ko‘zlari allaqanday ichki bir alamdan yonar, o‘zlariyam odatdagi kimxob to‘n o‘rniga odmigina qora chakmon kiyib, boshlariga eski qalpoqni qo‘ndirib olgan, qo‘llarida aso, yelkalarida xurjun, tarki dunyo qilgan bir zohidga o‘xshar edilar.
– Malikul sharob! – dedilar ustod o‘shanda, poygakda to‘xtab. – Faqir-u haqir sen bilgan nazm sultoni Abulqosim Firdavsiy emas, cho‘ntagida hech vaqosi yo‘q bir gadomen. Ollo yo‘liga bir piyola sharbat tutsang, dilimda senga hamd-u sano o‘qib ichamen, bermasang… labimda kulgu, ichimda duoyi bad qilib, mayxonangni tark etamen!..
Ustod Malikul sharob tutgan bir kosa sharbatni bir sipqarishda bo‘shatib, kosani qaytarib berarkanlar:
– Yo‘q!– deb xitob qildilar.– Yo‘q, Malikul sharob! Faqir qornimga emas, qadrimga yig‘laymen!.. Shu boisdan, sulton bergan barcha in’omlarni gadolar va yo‘qsillarga ulashdim! Bir mirini qoldirmay ulashdim-u, mana endi, farishtaday ma’sum, go‘dakday qip-yalang‘och, o‘z yurtimga otlandim!.. E voh! Bu gumroh shohlar oldida bizday faqir shoirlar qismati shu ekan! Ne chora? Ayb o‘zimda! Bil’aks, insof va adolatni kuylab, odil shohlar tarixini bitgan shoir, kelib-kelib shu mustabid sultondan haqiqat qidirib kelurmenmi? O, gumrohlar, gurohlar! Kamina go‘yokim Eron bilan Turonni bir-biriga qarshi qo‘ygan emishmen! Go‘yokim forsiy shohlarni ulug‘lab, turkiylarni kamsitibmen!.. Yo‘q! – dedilar u kishi to‘satdan kulohli boshlarini baland ko‘tarib, – bir elni boshqa bir elga qarshi, qo‘ymoq – donolar ishi emas! Bu – shohlar va sultonlar ishi! Kamina o‘z asarimda faqat haqiqatni yozdim! O‘lim haq! Vaqtiki kelib faqir ham bu olamni tark eturmen. Ammo inshoollo. «Shohnoma» toabad qolur! Kim haq, kim nohaq, har kim o‘zi o‘qib olur, o‘zi bilib olur. Malikul sharob!
Ustod shunday dedilar-da, ikkinchi kosani ichishdan bosh tortib, musofirxonani tark etdilar.
..Malikul sharobning xayolini sharbatxo‘rlarning jo‘r qiyqirig‘i bo‘lib yubordi.
Uning ro‘parasida kir-chir, soqoli ko‘ksiga tushgan juldurvoqi bir mo‘ysafid bo‘sh kosani cho‘zib turar, kulbaga yig‘ilgan g‘arib-u g‘urabo mo‘ysafidni qurshab olgan, hammaning ko‘zi Malikul sharobda edi.
Malikul sharob bu mo‘ysafidni yaxshi tanirdi. Ko‘plar uning nasl-nasabini bilmasa ham o‘zini hamma tanir, birovlar uni Bobo Xurmo deb chaqirsa, birovlar Bobo Savdoi deyishadi.
Odamlarning aytishicha, bir mahallar hozirgi Bog‘i Firuz o‘rnida mo‘ysafidning katta xurmozori bo‘lgan. Bundan yigirma yil muqaddam, sulton Mahmud Bog‘i Firuz uchun joy tanlaganda mo‘ysafidning xurmozori ma’qul tushib, uni o‘z mulkiga qo‘shib olganu, suyukli bog‘idan ayrilgan keksa bog‘bon xiyol savdoyi bo‘lib qolgan. Shu-shu, ko‘chama-ko‘cha yurib tilanchilik qiladi.
Bobo Xurmoning kechmishini bilgan odamlar unga rahm qilishar, Afshod shol dahasining churvaqalari esa uni jonlaridan ham yaxshi ko‘rishar doim:
Bobo Xurmo!
Qilg‘il duo,
Bergil xurmo! –
deya chug‘ur-chug‘ur qilishib, cholning orqasidan ergashib yurishardi.
Hozir ana shu Bobo Xurmo Malikul sharobning oldida nechundir kulimsirab, tavoze bilan qo‘l qovushtirib turardi.
– Afv et, Malikul sharob! Bu suhbati gulgunda yaxshi shohu yomon shohlar haqida bahs ketdi. Ijozat etsang, kamina shu to‘g‘rida bir rivoyat so‘zlasam!
– So‘zla, Bobo Xurmo!
– So‘zlayman, ammo so‘zim haqini kim to‘laydi, Malikul sharob?
Kulba gado va yo‘qsillarning jo‘r qiyqirig‘idan larzaga keldi:
– So‘zlayver, Bobo Xurmo! Bir piyola emas, o‘n piyola sharbat desang ham yo‘q demaydi Malikul sharob!
– Og‘zingni och, xumi bilan quyadi!
Malikul sharob kulimsirab, Piri Bukriyga yuzlandi:
– Qo‘yib ber, to‘yguncha ichsin!
Bobo Xurmo kipriksiz ko‘zlarini mastona o‘ynatib, bir emas, ikki kosa sharbatni ust-ustiga sipqardi-da, g‘ala-g‘ovur bosilishini kutib, hikoyasini boshladi:
– Shundaykim, qadim zamonlarda ikki xesh, ikki birodar safarga chiqmish. Yo‘l yursa ham mo‘l yurib, sahroda o‘sgan bir sada tagiga borib qo‘nmish. Topgan-tutganlarini baham ko‘rib, suhbat qurmish. Shunda bir do‘st ikkinchidan: agar senga saodat yor bo‘lib, poshsho bo‘lsang nima qilar eding, deb so‘rarmish.
– Agarchand, – demish birinchi sayyoh – saodat yor bo‘lib, poshsho bo‘lsam, yurtimda insof-u adolat o‘rnatar edim. Odamlar nimaiki orzu qilsa, hammasini ro‘yobga chiqarar edim!
– Kamina poshsho bo‘lsam,– demish ikkinchi sayyoh, – bani odam atalmish bu nodonlarni tavbasiga tayantirar edim. Qashlashga tirnoq ham qoldirmay, kafangado qilardim bularni!
– Sabab?
– Sababi – na yaxshilikni biladi bu gumrohlar, na yomonlikni!
Ertasiga ikki sayyoh yo‘llarida davom etmish. Yo‘l yurib, yo‘l yursa ham mo‘l yurib, bir shahri azimga yetib bormish. Qarasalar, ark oldidagi maydonda odam tirband, hammaning qo‘lida bir parcha go‘sht, osmondagi qushga tikilar emish. Ma’lum bo‘lishicha, bir kun avval poshsho olamdan o‘tgan, poshsho befarzand bo‘lib, taxt vorisi yo‘q emish. Shu boisdan, shahar donishlari yig‘ilib, poshshoning qari burgutini uchirmoqqa ahd qilmish, toki burgut kimning boshiga qo‘nsa, o‘sha odam poshsho bo‘lsin! Burgut esa, falakning gardishi bilan bemehr sayyohning boshiga kelib qo‘nmish.
Shahar donishlari sayyohning musofir ekanini eshitib, burgutni qayta o‘chirmish. Burgut maydon uzra uchib yurib, yana o‘sha sayyohning boshiga qo‘nmish. Shu yo‘sin uch marotaba uchirilib, uch marotaba sayyohning boshiga qo‘ngandan so‘ng, shahar ahli uni taxtga o‘tqaz-mish. Sayoh esa taxtga o‘ltirgan hamon, o‘z aytganini qilmish: mamlakat ahlini zir titratmish, behisob boj-u xiroj solib, hammani kafangado qilmish. Shunda odamlar poshsho bo‘lgan sayyohning do‘stini qidirib topmish, poshsho ustidan arz qilib, undan najot so‘ramish. Faqir sayyoh poshsho bo‘lgan do‘stining huzuriga bormish. Poshsho uni shod-xurramlik bilan kutib olmish, ammo so‘zini eshitib: «Sen bu ishga aralashma,– deb tanbeh bermish. – Agar men bu odamlarga zulm qilgan bo‘lsam, gumrohligi va nodonligi uchun shunday qildim. Agar bular nodon bo‘lmasa, xudoning aqlsiz bir maxluqiga inonib, kaminani taxtga ko‘tarishmas edi! Beaql maxluqqa inonib meni poshsho qilishgan ekan, rahm-shafqat ne darkor bularga? Dono poshsho donolarga loyiqdur! Nodonlarga nodon poshsho yarashur!».
Kulba jo‘r kulgu va qiyqiriqlardan larzaga keldi.
– Bu rivoyatdan maqsading ne, Bobo Xurmo?
– Maqsadi ayon! Senday nodonlarga sulton Mahmudday poshsho yarashur, demoqchi Bobo Savdoyi!
– O‘z so‘zi emas, sultonning g‘animi imom Ismoil so‘zi bu!
– Ofarin! Betavfiq isyonchilar makoniga aylanmish bu makon!
– Og‘zingni yum! Sulton eshitsin bu so‘zlarni, oyog‘ingdan dorga osib, ostingdan o‘t qo‘yadi, ahmoq!
– Vo ajabo! Sultonning ayg‘oqchilari qayda?
– Ko‘rsat menga o‘shal ayg‘oqchingni! O‘zim dorga tortamen uni!
Malikul sharob qo‘lini ko‘tarib, g‘ala-g‘ovurni arang bosdi-yu, Bobo Xurmoga yana bir piyola sharbat tutishni buyurdi.
Shundan keyin nima bo‘ldi, suhbat davom etdimi, yo navbat mashshoqlarga keldimi, Malikul sharob yaxshi bilolmay qoldi. Bir mahal ko‘zini ochsa… ichkarida, Nargizabonuning torgina xonasida, to‘g‘rirog‘i, xonani ikkiga bo‘lgan pardaning bu tomonida yotibdi. Tepasida qo‘lida miltiragan