***
Yazı stolunun arxasında oturaraq bu nağılı oxuyan qa-dın gözlərini qaldırdı. Böyük otaqda səssiz addımlarla gəzərək Uyğur nağılını dinləyən kişidən soruşdu:
–Necədir? Bəyəndin?
Geniş, işıqlı otaqdkı bütün divarlar kitab rəfləriylə dolu idi. Kiçik masanın üzərindəki saatın əqrəbləri gecə yarısına ya-xınlaşdığını göstərirdi, saatın yanında tünd içki ilə dolu billur kuzə və qədəh vardı. Kişi doldurduğu badəni içərək, rişxənd- edici bir ifadə ilə dedi:
–Nağıldır da…
İncikliyini büruzə verməməyə çalışan qadın bir də soruşdu:
–Bəli, nağıldır… Doqquzuncu əsrdə, ən geci onuncu əsrin əvvəllərində yazılmış bir nağıl.. Ancaq sən bunda ədəbi bir tərəf, bədii heç nə görmürsən?
Adam bu dəfə rişxəndi istehzaya çevirdi:
–Mənim ədəbi tərəfdən, bədii ünsürlərdən başım çıx-maz. Bir dəyəri varsa, söylə biz də bilək.
–O zaman tərcümə haqqında fikrini de....
Adam yeridiyi yerdə qəfil dayandı:
–Tərcümə? Bunun Uyğur nağılı olduğunu demişdin. Uyğur dili türk dili deyil ki?
Qadın zorla səbrini basaraq cavab verdi:
–Təbii ki, uyğur dili türk dilidir. Amma bu gün danışdığımız türkcəyə oxşamır. Sənə oxudum nağıl uyğurca mətnin müasir türk dilimizə tərcüməsidir. Tərcüməni uğurlu edib-etmədiyimi öyrənmək istəmişdim sadəcə…
Adam bir qədəh də içdikdən sonra ciddi, yoxsa lağ ol-duğunu müəyyənləşdirməyin mümkün olmadığı bir əda ilə:
–Pis deyil, –dedi,–Amma heç bir tərcümə əslində olan gözəlliyi qoruya bilməz. Əgər əslində gözəllik varsa, təbii…
Və qadını qabaqlayaraq əlavə etdi:
–Mənim belə məsələlərə münasibət bildirməyim, şüb-həsiz, həddimi bilməmək olar. Çünki romanların hansı halda dəyərli hesab edilməsi ilə bağlı ən kiçik informasiyam belə yoxdur.
Qadın ağır və ciddi bir tərzdə onun sözünü kəsdi:
–Roman yox, nağıl…
Həmsöhbəti qadına acı gülüşlə cavab verdi:
–Eləmi? Romanla nağılı eyni şey hesab elədiyimə görə üzr istəyirəm. Deməli, aralarında mühüm fərqlər var…
Qadının üzünə diqqətlə baxıb bir qədəh də içəndən sonra:
–Amma neyləmək olar? Mən qaysı ilə şaftalını da bir-biri ilə qarışdıra bilərəm. Mənim bu böyük səhvim ucbatından insanlığa ziyan dəymədikdən sonra…
Qadın bir az daha ciddiləşdi:
–Sənin üçün qiyməti olmayan bu nağılların mütəxəssislərinin yanında əhəmiyyəti böyükdür. Sən qaysı ilə şaftalını da bir-biri ilə qarışdıra bilərsən, amma meyvə satan heç vaxt qarışdırmaz.
–Deməli, həmin o meyvə satan şəxs məndən daha üstün bir şəxsiyyətdir…
Bunu deyərək bir qədəh də doldurdu. Qadına doğru uzadaraq çox ciddi bir tərzdə:
–Məndən üstün və ağıllı olan meyvə-tərəvəz satanların sağlığına, –dedi.
Və bir nəfəsə başına çəkdiyi qədəhi olduqca sərt bir şə-kildə stolun üstünə qoyub otaqda var-gəl etdi. Bir müddət bir-birilərinə tərəf heç baxmadılar da. Sonra kişi stolun yanında da-yanıb:
–Mənə bu nağılın dəyəri barədə məlumat verə bilərsən? – dedi.
Qadın heç bir inciklik əlaməti göstərmədən:
–Əvvəla, bu nağıl nadir bir uyğur mətnidir. Sadəcə əv-vəlindən bir-iki cümlə çatmır. Sonra dil baxımından uyğurcanın xarici təsirlərə məruz qalmamış bir nümunəsidir. Mühüm bir xüsusiyyəti də ondan ibarətdir ki, əsər həm buddizmin, həm maniheizmin, həm də şamanizmin izlərini eyni anda özündə daşıyır. Bir məxsusiliyi də var. Bir türk tərəfindən tapılan ilk uyğurca nümunədir. Kişi laqeydcəsinə soruşdu:
–Bundan əvvəlkilər kimin tərəfindən tapılıb ki?
–Ələlxüsus almanlar tərəfindən. Amma onların tapıb dərc etdikləri əsərlər tamamilə dini məzmunda idi. Bu əsərdə də dini izlər var, amma görürsən ki, daha çox dindənkənar, əxlaqi bir məqsədlə yazılıb.
–Nə mənada?
–Əsərin mövzusu şərin cəzalanması üzərində qurulub. Bundan başqa…
Kişi onun sözünü kəsdi:
–Düzdür, amma əxlaqi bir dərs vermək üçün bir mə-həbbət əfsanəsi uydurulub. Bu dərəcədə mümkün olmayan bir sevgini nağıla əsas mövzu seçmək mənə olduqca ibtidai bir dü-şüncə təsiri bağışlayır. Həm də bir adamın qiyamətə qədər iztirab çəkməsi… Öldükdən sonra da bu əzabın davam etməsi… Bunlar möhtəşəm yalanlardır… O qadın… O nur baxışlı qadın… Nə idi onun adı?
–Açığma-Kün.
–Hə, doğrudur, Açığma-Kün… O necə qadın idi elə? Gerçəkdə belə bir qadının, bu qüdrətli qadının olmasına imkan varmı? Bu qədər yalanı bir yerdə topladığına görə bu əsəri zibil qutusuna atmalı olduğumuz halda, siz ədəbi dəyərdən bəhs edərək zirvələrə çıxarırsız. İnsanların beynini boşboğazlıqla doldurmaq, məncə, doğru hərəkət deyil.
Çox sərt şəkildə söylənən bu sözlərə qadın yenə hirslənmədi. Eyni sakit tərzlə cavab verdi:
–Ədəbiyyat həqiqətlərin xəyallarla bəzədilməsidir. Bü-tün nağıllar və dastanlar kimi bunun da qədim bir həqiqəti özündə gizlətməsi ehtimalı var.
Kişi bu dəfə, həqiqətən də, maraqla dilləndi:
–Doğrudan? Bu uydurmanın hansı hissəsində həqiqət var görəsən?
Qadın gülümsədi:
–Nağıl ən gec 10-cu əsrin əvvəllərində yazıldığına və bəhs etdiyi hadisələrdən ən az min il keçdiyinə görə, məncə, çox qədim zamanlara aid bir məhəbbət hekayəsini bizə qədər gətirib çıxarır. Yazıldığı tarixdən öncəki min ili həqiqət kimi qə-bul eləsək, az-çox miladi illərində cərəyan edən bir hadisənin ədəbiyyatla mübaliğə edilmiş forması ilə qarşı-qarşıyayıq.
–Bu qədər mübaliğənin arasında həqiqətin zərrələrini hansı teleskopla kəşf edəcəyik, səncə?
–Teleskopa