Müharibənin sonuna doğru Dördlər ittifaqına (Almaniya, Avstriya-Macarıstan, Osmanlı və Bolqarıstan) qarşı vuruşan Antanta ölkələri (Böyük Britaniya, Fransa, Rusiya) qələbəyə nail olmaq üçün ənənəvi neft bölgələrini nəzarət altında saxlamağa ciddi əhəmiyyət verirdilər. Böyük Britaniyanın Baş naziri Devid Lloyd-Corc deyirdi: “Əgər Mərkəz dövlətləri [Almaniya və müttəfiqləri – F.C.] müharibəni davam etdirmək üçün çox zəruri olan rus taxılının və neftinin zəngin ehtiyatlarını keçirə bilsəydilər, onda müharibə bir neçə ilə uzanardı. Biz başa düşürdük ki, Almaniya və Avstriya üçün bu həyati əhəmiyyət daşıyan məsələdir, Almaniyanın uğuru və ya məğlubiyyəti əslində bundan asılı idi və biz əmin idik ki, düşməni adıçəkilən ehtiyatlardan istifadə etmək imkanlarından məhrum etmək üçün bütün tədbirləri görmək lazımdır.”18
1917-сi ildə Rusiyada baş verən siyasi hadisələr Cənubi Qafqazda vəziyyəti köklü şəkildə dəyişdirdi. İmperiyanın süqutu, 1917-ci ilin oktyabrında baş vermiş bolşevik çevrilişi faktiki olaraq Rusiyanı Bakı neftinin mütləq sahibi statusundan məhrum etdi. Belə bir şəraitdə həm Antanta, həm də Dördlər İttifaqı ölkələri Bakının “qara qızıl”ını ələ keçirmək uğrunda açıq mübarizəyə başladılar. Lakin Rusiyada hakimiyyətə gələn bolşeviklər də bu sərvəti əldən buraxmaq niyyətində deyil idilər. Sovetlərin Bakıdakı maraqları bir sıra amillərlə bağlı idi. Cənubi Qafqazın digər hissəsi Petroqraddakı oktyabr çevrilişini tanımadığı halda Bakı bir növ qırmız inqilabın “adası”, sovet hakimiyyətinin regionda yeganə strateji istinadgahı rolunu oynayırdı. Sovet Rusiyasının Bakıda əsas dayağı Stepan Şaumyan başda olmaqla yerli bolşeviklər idi. Onlar 1917-ci ilin noyabrında şəhərdə real hakimiyyətin Bakı Fəhlə, Əsgər və Matros Deputatları Sovetinin əlinə keçməsinə və bu qurumda öz nüfuzlarının möhkəmlənməsinə nail oldular. Bolşeviklər Tiflisdə fəaliyyət göstərən və Azərbaycan, gürcü, erməni nümayəndələrinin təmsil olunduğu Zaqafqaziya Seyminin Sovet Rusiyasını tanımamaq mövqeyindən ciddi narahat idilər. Bakı Sovetinin 1918-ci il martın 3-də qəbul etdiyi qətnamədə seymin Cənubi Qafqazın Rusiyadan ayrılması haqqında bəyanatına etiraz bildirilmiş və bu qərar bölgədə “türk hökmranlığının” bərqərar edilməsi yolunda atılan “ilk və qətiyyətli addım” kimi qiymətləndirilmişdi.19
Bütün bunlarla yanaşı, Rusiyanın yeni hökumətinin Bakıdakı maraqları neft amili ilə əhəmiyyətli dərəcədə bağlı idi. Qeyd etmək lazımdır ki, bu zaman bütün başqa bölgələr bolşeviklərin nəzarətindən kənarda qaldığından Bakı Sovet Rusiyasının yeganə yanacaq bazası idi. Digər tərəfdən, bolşeviklər Bakı neftinə özlərinin bir çox daxili və xarici siyasi planlarının həyata keçirilməsində mühüm vasitə kimi baxırdılar.
Bolşeviklərin Bakıda hökmranlıq dövrü neft sənayesi üçün əsl fəlakətlə nəticələnmişdir. Sovetlərin bu sahədə həyata keçirdiyi bütün tədbirlər göstərdi ki, siyasi maraqlar iqtisadi qanunlardan üstün tutulurdu. Neft sənayesi hər zaman öz strukturunun mürəkkəbliyi ilə seçilir, problemlərə dəqiq, düşünülmüş yanaşma, özünəməxsus xüsusiyyətlərin nəzərə alınmasını tələb edirdi. Bolşeviklərin siyasətində bunların heç biri yox idi. Yeni hökumətin iqtisadiyyatda özəl sektorun ləğvinə, sənayenin milliləşdirilməsinə yönəlmiş tədbirləri Bakıda eyniliklə təkrarlanırdı.
Burada haşiyə çıxaraq, iri sənayenin milliləşdirilməsi məsələsinin nəzəri aspektləri üzərində qısaca dayanmaq məqsədəuyğun olardı. İqtisadiyyatın dövlət tərəfindən tənzimlənməsi ideyası XX əsrin birinci yarısında bir çox ölkələrin iqtisadi fikir tarixində mərkəzi yeri tuturdu. Sərbəst bazar iqtisadiyyatının sürətli inkişafı bəzi sahələrin öz miqyasına görə özəl mülkiyyət çərçivələrini aşması ilə nəticələndi, bu isə bir sıra ölkələrdə iqtisadi, siyasi (hərbi-strateji) məqsədlər naminə dəmir yollarının, rabitənin milliləşdirilməsinə gətirib çıxardı. İlk növbədə hərbi sənaye sahələri, həmçinin uzunmüddətli iri kapital qoyuluşu tələb edən sahələr (o cümlədən, yanacaq-energetika sektoru) milliləşdirilirdi. Bir qayda olaraq, müəssisələrin keçmiş sahiblərinə böyük həcmdə, bəzən milliləşdirilmiş mülkiyyətin dəyərindən xeyli artıq kompensasiya ödənilirdi.
Rusiyanın özündə milliləşdirmə məsələsinə iki baxış mövcud idi. Sağ yönümlü siyasətçilər və iqtisadçılar dövlətin sənayenin strateji sahələri (o cümlədən, neft sənayesi), istehsal prosesi və qiymətlər üzərində birbaşa nəzarətinin tətbiq olunmasını, gələcəkdə isə texniki imkanlar yarandıqca ticarətin və hətta ayrı-ayrı malların istehsalının dövlət inhisarına götürülməsini təklif edirdilər. Onlar bu tədbirlərə sahibkarlar tərəfindən əsassız qiymət artımlarına (1900-1903-cü illər böhranı zamanı neft məhsullarının qiymətlərinin artımı kimi) qarşı effektiv mübarizə vasitəsi kimi baxırdılar.
Neft sənayesində dövlətin rolunun artırılması tərəfdarlarının digər qrupu – bolşeviklər isə hesab edirdilər ki, xarici inhisarların fəaliyyəti ölkəni iqtisadi asılılığa gətirib çıxarır və geniş xalq kütlələrinin maraqlarına cavab vermir. Bakıda 1903-1905-ci illərdə fəhlə tətilləri zamanı bu qrupun tərəfdarlarının sayı artmışdır. Həmin tətillər vaxtı müəssisələrdə fəhlə nəzarətinin tətbiqi, həmçinin fəhlələrin neft sənayesinin idarə olunmasında iştirakı haqqında tələblər irəli sürən həmkarlar ittiffaqları 1904-cü ilin dekabrında Rusiya tarixində ilk müştərək müqavilənin imzalanmasına nail oldular.
Neft sənayesinin dövlət inhisarına alınması tərəfdarlarının hər iki qrupunun proqramlarına nəzər saldıqda onlar arasında prinsipial fərqlər diqqəti çəkir. Əgər sağçılar dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsinin zəruriliyini əsaslandıraraq bunun kapitalizm sisteminin təkmilləşdirilməsinə xidmət edəcəyini düşünürdülərsə, bolşeviklər dövlətin iqtisadi fəaliyyətini sosializmə aparan tədbir kimi dəyərləndirirdilər. Buna görə də Bakıda neft sənayesinin milliləşdirilməsi haqqında danışarkən onu bolşevik interpretasiyasında başa düşmək lazımdır. Sovet Rusiyasının rəhbəri Vladimir Lenin bu siyasətin vacibliyini belə izah edirdi: “Neft sənayesinin dərhal milliləşdirilməsi mümkündür və xüsusən inqilabi-demokratik dövlət üçün böyük bir böhran keçirdiyi, xalq əməyinə necə olursa-olsun qənaət etmək və yanacaq istehsalını artırmaq lazım gəldiyi bir zamanda həmin dövlət üçün məcburidir… Ciddi bir iş görmək üçün bürokratiyadan demokratiyaya keçmək, həm də həqiqətən inqilabi yolla keçmək, yəni neft krallarına və səhmdarlarına müharibə elan etmək lazımdır, neft işinin milliləşdirilməsini ləngitməyə, gəlirləri və ya hesabatı gizlətməyə, istehsala qarşı sabotajçılıq, istehsalı yüksəltmək üçün tədbir görməməyə görə onların əmlakının müsadirə ediləcəyi və onlara həbs cəzası veriləcəyi haqqında dekret vermək lazımdır…”20
Milliləşdirmənin gedişinə baxanda görürük ki, Bakı bolşevikləri məhz V.Leninin bəyan etdiyi “dərhal”, “inqilabi yolla”, “müharibə elan etmək”, “müsadirə”, “həbs” prinsiplərini rəhbər