Bir gün Abdullah ibn Sina dostlarından öyrəndi ki, Buxaraya Natili6 adlı bir alim gəlib. Deyilənə görə o, qərməti imiş və qalmağa yer axtarırmış. Bu minvalla Natili Abdullahın evinə gəlib çıxdı.
Natili
Abdullahla tanış olanda Natili olduqca çətin vəziyyətdə idi. Məişət qayğıları onu tamamilə üzmüşdü. Sürdüyü ağır həyatdan yorğun düşən ixtiyar bədəni və beyni artıq dinclik arayırdı. Lakin yaşamaq lazım idi, bunun üçün də sığınacağı bir evə, qarnını doyura biləcəyi işə ehtiyacı vardı. Çoxdandır kitablardan uzaq düşən, qocalığı səbəbi ilə elmdən uzaqlaşan Natili indi belə bir ev və iş naminə sahib olduğu bilikləri Hüseynə öyrədəcəkdi.
Abdullah isə sadəcə, oğluna layiqli bir müəllim tapdığına görə sevinmirdi. Eyni zamanda Natilinin qərmətilərlə yaxınlığı səbəbindən çox məmnun idi. Hətta o ümid edirdi ki, Natili «İxvantüs-səfa» cəmiyyətinin üzvlərindən biri, ya da həmin cəmiyyətlə necəsə bağlı olsun. «Etibarlı dostlar» anlamına gələn bu cəmiyyətin əsası Bəsrədə qoyulmuşdu. Cəmiyyətin fəaliyyəti Şərq ölkələrində fəlsəfəyə əhəmiyyətli dərəcədə maraq oyatmışdı. «Etibarlı dostlar» bir çox dini məsələlərə tənqidi münasibət bəsləyir, əksər məqamlarda yunan fəlsəfəsini islam doqmaları ilə birləşdirməyə cəhd edirdi. Ona görə də cəmiyyətin üzvləri mühafizəkar müsəlmanların nəzərində kafir sayılırdılar.
Abdullah isə fərqli fikirdə idi; evində «İxvantüs-səfa»nın bir üzvü qalacağı təqdirdə nə qədər xoşbəxt olacağını düşünürdü. Əgər Natili, həqiqətən də, «Etibarlı dostlar»dan olsa, Abdullah dini və fəlsəfi mövzularda mübahisə etmək, yaxud təzə bilgilər qazanmaq üçün tamamilə yeni həmsöhbət tapacaqdı.
Beləliklə, çox keçmədən Hüseyn yeni müəlliminin yanında dərslərə başladı. İlk dərslər «İsagoge» kitabından idi. Tirli Porfirinin yazdığı bu əsərin adı «məntiqə giriş» anlamına gəlir. Tirli Porfiri onu qədim yunan alimi Aristotelin (M.ö. 384 – M.ö. 322) məşhur «Məntiq» kitabına giriş kimi yazmışdır.
Natili ilk dərslərdən Hüseynin məntiq elmini qavramasına heyran qaldı. Onun məntiqin dərkinə dair izahları müəllimini təəccübləndirmişdi. Əslində isə təəccüblü heç nə yox idi: Hüseyn atasının savadlı dostları ilə din, fəlsəfə mövzusundakı mübahisələrindən az şey öyrənməmişdi. İndi isə bu öyrəndikləri onun köməyinə çatırdı. Bunu da qeyd etmək yerinə düşər ki, Natili fəlsəfəni həddən artıq yüksək qiymətləndirir və bu sahədəki bilikləri ilə öyünürdü. Lakin Tirli Porfirinin kitabını oxuyandan sonra Hüseyn başa düşdü ki, Natilinin məntiqə dair bilikləri atası ilə həmsöhbət olan savadlı qərmətilərdən elə də fərqlənmir.
Natili dərs vaxtı arabir güclü yaddaşını işə salar və Pifaqordan, Platondan, Aristoteldən bütöv mətnləri, az qala, əzbər deyərdi. Hüseyn onu diqqətlə dinləyər, dediklərini yadda saxlamağa çalışardı. Bununla belə, müəllimi adını çəkdiyimiz qədim müdriklərin elmi yanaşmalarını, bu yanaşmaların mahiyyətini dəqiqliklə izah edə bilmədiyindən Hüseyn üçün çox məsələlər qaranlıq qalırdı. Lakin ruhdan və maraqdan düşmürdü. «Mən anlamalıyam! Mənim qavraya bilməmək haqqım yoxdur!» – deyə öz-özünü həvəsləndirirdi. Bu inamla qəliz, mürəkkəb fəlsəfi müddəaların yozumuna girişirdi.
Digər elmlərə münasibəti də təxminən belə idi. Natili ona Evklid həndəsəsi haqqında yenicə məlumat vermişdi, beş-altı həndəsi fiquru təzəcə öyrətmişdi. Hüseyn qəfildən hiss etdi ki, digər teoremləri müəlliminin izahları olmadan təkbaşına özü də isbat edə bilər.
Bir dəfə Hüseyn və Natili Evklidin hər ikisi üçün elə də aydın olmayan bir müddəası ilə qarşılaşdılar. Məşğələlərə bir müddət ara verdilər. Aradan bir neçə gün keçəndən sonra şagirdi Natilinin yanına gəldi. Fəxrlə müxtəlif formullar yazılmış, həndəsi fiqurlar çəkilmiş vərəqləri müəlliminə göstərdi. O bunu məntiq elminin köməyi ilə etmiş və müəlliminə Evklidi nəzərdə tutaraq demişdi: «Böyük həndəsə aliminin nə demək istədiyini bildim! Fikir verin, məntiqlə bir teorem digərindən doğur!..»
Natili, sifətində xəcalətli təbəssüm, saqqalını didişdirərək öz yetirməsinin həyəcanlı nitqini sonadək dinləmiş və məəttəl qalmışdı. Şagirdinə öyrətməli olduğunu şagirdinin özündən öyrənirdi!
Bir axşam Hüseyn Natilinin qapısını döydü. Müəllim işin nə yerdə olduğunu gözəl bilirdi. Bilirdi ki, şagirdi qonşudakı məscidin minarəsinə çıxıb oradan ulduzları seyr etmək istəyir. Hüseyndə astronomiyaya maraq son vaxtlar oyanmışdı.
Natili yeriməkdə çətinlik çəksə də, sevimli şagirdinin xətrinə dəymək istəmədi. Bir qədər sonra onların ikisi də minarənin meydançasında idilər. Natilinin nəfəsi təngiyirdi. Onun halına acıyan Hüseyn elə beləcə də demişdi:
– Böyüyəndə həkim olacağam, səni müalicə edəcəyəm, əziz xocam7!
Natili təəccüblənmişdi: necə yəni «həkim olacağam»? O, ilk dəfə idi ki, Hüseyndən bu sözləri eşidirdi. Halbuki indiyədək Hüseyn şəriət hüquqçusu və filosof olacağını söyləyirdi. Həm də bunu elə qətiyyətlə deyirdi ki, Natili kimsənin onu həmin fikirdən daşındıracağını ağlına belə gətirmirdi.
Müəllimi Hüseyndən soruşdu ki, nə üçün fikrini dəyişib?
«İnsanlara yazığım gəlir… Onların xəstəliklərdən, yaxud qocalıqdan əziyyət çəkməsini istəmirəm» – Hüseynin cavabı bu olmuşdu. Ardınca da əlavə etmişdi ki, məgər həkimlik onun gələcəkdə həm də fiqh, fəlsəfə və astronomiya ilə məşğul olmasına əngəl yarada bilər?!
Ayaq üstə durmağa çətinlik çəkən Natili balaca, taxta kətildə əyləşib şagirdinə ayrı-ayrı ulduzları, Süd yolunu8 və s. göstərdi. Sonra isə astronomiya haqqında bildiklərini ona danışmağa başladı.
Eramızın II yüzilliyində yaşamış yunan riyaziyyatçısı, coğrafiyaçısı, astronomu, astroloqu və filosofu Klavdi Ptolomeyin9 «Almagest»10 kitabını oxuduqdan sonra Hüseynin astronomiyaya marağı daha da artdı. O, Pifaqor və davamçılarının Yerin kürə şəklində olduğuna dair fərziyyələrindən də ilk dəfə bu kitab vasitəsilə xəbər tutmuşdu. Pifaqora görə, Yer hərəkətsiz deyil, kainatın mərkəzini təşkil etmir, onun özü nəhəng alov topası ətrafında fırlanır. Yaşadığı dövr üçün inanılmaz təsir bağışlayan bu fikirlər Hüseyni xeyli həyəcanlandırmışdı. Halbuki Ptolomeyin fikrincə, kainatın mərkəzində hərəkətsiz dayanan Yer durur.
– Böyük