Бүген аермачык беләбез инде: Гаяз Исхакый татар әдәбиятының яртысы һәм саллырак яртысы булган икән. Мәрхүм Аяз Гыйләҗев бу сүзләргә (гадәтенчә, бераз арттырыбрак инде!): «Һәм шулай булып калыр да», – дип өстәмәс идеме икән?..
Безнең милли мәнфәгатьләребез, омтылышларыбыз һәм өметләребез һәммәсе дә Гаяз Исхакый дигән бөек затта чагылыш таба. Исхакый – безнең милли байрагыбыз ул. Ул байракны кулыбыздан төшермик, югарырак, югарырак күтәрик!
Әйе, ни гаҗәп: татар әдәбияты үскән, тулыланган саен, Гаяз Исхакый шәхесе дә олуглана бара, ераклашкан саен, аның күпкырлы иҗаты олылана бара, ә Совет чорында күкләргә чөеп макталган классикларыбыз әллә ничек кечерәйгән, карсакланган, тоныкланган һәм тыйнакланган төсле… Заманында мәктәп хрестоматияләренә кергән «Ныклы адымнар»га, «Агыйдел»ләргә, «Гайҗан бабай»ларга, «Онытылмас еллар»га, «Язгы җилләр»гә, «Мактаулы заман»нарга һәм күп кенә башка әсәрләргә без бүген яңа күзлектән карый башладык. Тәнкыйди күзлектән. Хәтта сөекле Такташыбызның да зәңгәр күзләре уңа төшкән, әле кичә генә куанып укыган «Тирән тамырлар»ыбыз да ул кадәр үк тирәнгә китмәгән икән ләбаса… Хәер, монысына без үзебез дә гаепле, чөнки ындыр артыннан, үкенечәдән ары китмичә, дөньядагы бөтен нәрсәне үз аршыныбыз белән генә үлчәп сөрсеп ятканбыз… Ә дөнья мәдәнияте үскән, яңа үрләрне яулаган, африкан әдипләр Нобель премияләре ала башлаганнар…
Исхакый океандагы бер континент булса, татар әдәбияты җәүһәрләре – аның тирәсендәге утраулардыр. Хәер, бу утраулар арасында төрлесе бар. Мәңгелек яз һәм мәңгелек бәйрәм утраулары бар. Шау чәчәкле бу утрауларда халык күп яши… Мин ул халыкны әсәрнең укучылары дип аңлыйм. Кайбер атауларда ярлы куышлар, салам башлы алачыклар гына күзгә чалына. Болары – уртакул әдипләребез исемен йөртә торган мескен җәзирәләр… Арада утрау дип атарлык та булмаган ялгыз кыялар һәм күбекле дулкыннар кочагында калган һәлакәтчел рифлар да бар. Ни гаҗәп: бу утраучыкларны, ягъни буш вә әһәмиятсез әсәрләрне, кайчак күренекле әдипләребез большевистик хакимият заказы буенча иҗат иткәнлеген күреп сызланасың.
Бүген язып азапланучылар буа буарлык, газапланып язучылар сирәк.
Әдәбият һәм фән күгендә ялтыраган, мәгълүм уңышлар да яулаган һәм, уңай җилләр исү сәбәпле, төрле дәрәҗәләргә ирешкән күп кенә галимнәребез һәм әдипләребез үзләреннән яктырак янган йолдызларны күрмәмешкә салыштылар, алай гына да түгел, ул йолдызларның яктысын томаларга тырыштылар. Алар, рәсми рәвештә билгеләнгән «җитәкчеләр», зәгыйфь йолдызлар янында гына якты күренәләр бит. Шуңа күрә алар, йолдыз дип әйтерлекләре бик чамалы булган вак шәхесләрне җыеп, үз тирәләрендә турылыклы «камарилья» тупладылар. Тел бистәләрен.
Мең авызлы һәм мең корсаклы бу куштан камарильядан тиз генә арына алмабыздыр әле. Шуңа күрә кайчагында