Najnowszy projekt założeń do projektu ustawy o ochronie ludności wymienia enumeratywnie działania, których podjęcie pozwoli osiągnąć założone cele, tj.:
1. „związane z możliwością wystąpienia sytuacji zagrożenia, polegające na:
• monitorowaniu zagrożeń i szacowaniu ryzyka ich wystąpienia;
• przeciwdziałaniu występowania zagrożeń;
• przygotowaniu organizacyjnym i rzeczowym do reagowania na zagrożenia;
• przygotowaniu warunków do ewakuacji ludności;
• przygotowaniu warunków do ochrony ludności, zabezpieczenia mienia i produktów żywnościowych, w tym budowie i utrzymaniu budowli ochronnych oraz dostosowanie istniejących obiektów do pełnienia funkcji budowli ochronnej;
• szkoleniu podmiotów ochrony ludności, w tym organizowanie ćwiczeń;
• tworzeniu rezerw zasobów służących ochronie ludności i obronie cywilnej;
• prowadzeniu edukacji społeczeństwa w zakresie ochrony ludności i obrony cywilnej, w tym kształtowanie świadomości zagrożeń i adekwatnych zachowań;
• planowaniu i przygotowaniu procesu przekształcenia podmiotów ochrony ludności w organizacje obrony cywilnej;
2. związane z wystąpieniem zagrożenia, w tym wojny, polegające na:
• wykrywaniu zagrożeń i ich rozpoznaniu;
• informowaniu, ostrzeganiu i alarmowaniu ludności;
• wymianie i analizowaniu informacji pochodzących z systemów monitorowania sytuacji zagrożeń pomiędzy podmiotami ochrony ludności;
• reagowaniu i podejmowaniu interwencji oraz działań ratowniczych przez właściwe podmioty ochrony ludności;
• wskazywaniu i oznaczaniu stref niebezpiecznych;
• prowadzeniu ewakuacji ludności;
• wyznaczeniu pomieszczeń do tymczasowego zakwaterowania;
• zapewnieniu funkcjonowania służb użyteczności publicznej;
• zapewnieniu bezpieczeństwa i porządku publicznego;
• zapewnieniu ochrony przed skutkami zagrożeń chemicznych, biologicznych i radiacyjnych oraz likwidowaniu skutków spowodowanych ich wystąpieniem;
• zapewnieniu osobom poszkodowanym lub ewakuowanym pomocy doraźnej;
• informowaniu rodzin o poszkodowanych członkach rodziny;
• stworzeniu warunków i możliwości identyfikacji osób poszkodowanych;
• organizowaniu lub koordynowaniu udzielania i przyjmowania pomocy humanitarnej;
• doraźnym grzebaniu zmarłych;
• pomocy w ratowaniu dóbr niezbędnych do przetrwania;
• realizacji innych działań niezbędnych do wypełnienia wyżej wymienionych zadań, w tym planowanie i prace organizacyjne”106.
Reasumując, do zadań ochrony ludności należy między innymi określenie zagrożeń, przeciwdziałanie ich powstawaniu oraz zapewnienie ochrony ludności w okresie zagrożeń, w tym w czasie wojny, a także organizacja i zapewnienie funkcjonowania systemu zarządzania kryzysowego.
Powyżej wskazane unormowania nadal znajdują się w fazie projektu założeń do projektu ustawy o ochronie ludności, natomiast do tej pory, w praktyce, realizacja przedsięwzięć ukierunkowanych na zapewnienie bezpieczeństwa ludziom i ich otoczeniu – w razie wystąpienia zagrożeń spowodowanych zarówno działaniem sił przyrody (klęski żywiołowe) i rozwojem cywilizacyjnym (awarie, katastrofy), jak i działaniami wojennymi terrorystycznymi – obejmuje umownie 4 fazy, tj.107:
1. zapobieganie (działania minimalizujące straty);
2. osiąganie gotowości;
3. reagowanie na zagrożenia;
4. odbudowę (przywracanie stanu sprzed zdarzenia).
Patrząc na powyższe, wyraźnie dostrzegalne jest podobieństwo do faz występujących w ramach zarządzania kryzysowego. Pozwala to na sformułowanie wniosku, że działania te są do siebie mocno zbliżone. Jednakże „jednoznacznie należy stwierdzić, że o ile zarządzanie kryzysowe jest dającym się prawnie wyodrębnić systemem, to system ochrony ludności (cywilnej) pozostaje nadal nieusankcjonowany prawnie”108.
Szczegółowe działania podejmowane na poszczególnych etapach zostały nakreślone na rysunku 4.
Opracowanie własne.
Rys. 4. Ochrona ludności – etapy działań
Jak słusznie zauważają współtwórcy monografii pt. Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku. Wyzwania i strategie, „społeczeństwo ma nienaruszalne, konstytucyjne prawo do ochrony przed katastrofalnymi zagrożeniami przemysłowymi, klęskami żywiołowymi oraz skutkami działań zbrojnych”109.
W świetle zapisów aktu zasadniczego całość ochrony cywilnej spoczywa na organach administracji wszelkiego szczebla110. Ponadto obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa sobie i otoczeniu spoczywa również na każdym pojedynczym obywatelu. Konstatując, „obowiązkiem wszystkich organów administracji samorządowej i rządowej oraz podmiotów gospodarczych jest wypełnienie tych gwarancji, zarówno w czasie pokoju, jak i wojny, a pomoc obywateli w realizacji tych zadań jest ich moralną, a także naturalną powinnością”111.
Ochrona ludności występuje zatem w formie ochrony:
• zbiorowej – prowadzona przez instytucje państwowe (obejmuje takie działania, jak: ewakuacja, tworzenie miejsc schronienia, wykrywanie zagrożeń i alarmowanie o nich);
• indywidualnej – oparta na wiedzy i umiejętnościach pojedynczego obywatela w kontekście zachowania się w obliczu zagrożenia (m.in. znajomość zasad pierwszej pomocy, ewakuacji, sygnałów alarmowych, gromadzenia zapasów wody i żywności).
Wykaz podmiotów zaangażowanych w ochronę ludności jest obszerny, gdyż obejmuje przedstawicieli różnych organów i instytucji administracji samorządowej i rządowej, przedsiębiorstw oraz organizacji pozarządowych. Wiodącym ogniwem ochrony ludności, wykonującym działania zarówno doraźne, z zakresu reagowania na zagrożenia, jak i w ramach stosownego planowania, są naczelne i centralne podmioty administracji publicznej (tj. szef Obrony Cywilnej Kraju oraz