“In sy bos, by sy mense.” Brian het rondgekyk. By die tafel langs ons is die bestelling neergesit. Tongvis vir hom, swartmossels vir haar. “Dis ’n ervaring om hom te ontmoet. ’n Forse houding. Sy kamoefleerpak sit altyd netjies. Hy dra ’n kierie met ’n ivoorhandvatsel soos ’n septer, en ’n Colt 357 Magnum op die heup. Hy is altyd omring deur sy persoonlike lyfwagte; jy moet baie versigtig wees dat jy nie tussen hulle en Spyker kom nie.”
“Wat sal hulle doen?”
“Hulle is daar om hom te beskerm, en hulle is tot enigiets in staat. Sy lewe is gedurig in gevaar – so hulle doen dit goed, as jy daaraan dink dat hy nou een en vyftig jaar oud is.”
Ek was reeds betower deur die misterie van die man. “Watter soort mens is hy?”
“Sjarmant, briljant en charismaties. Hy voer onderhoude in Portugees, Frans, Duits en Engels. Boonop het hy ’n flirtasie met die Chinese gehad, en is hy ’n aanhanger van Mao Zedong. Maar Spyker is nie ’n volgeling van enigiemand nie, hy is uniek, ’n toonaangewer. Hy is ’n briljante diplomaat met ’n magiese leierskap wat sy mense tydens ’n rally tot histerie kan aanspoor. Hulle noem hom O nosso Presidente, Ons President.”
“En hoe gaan ek hierdie god ontmoet?” Ek was duiselig van die opwinding.
“Ek kan dit vir jou reël met die Donderdag-vliegtuig van Pretoria na Angola, sodra daar plek is.” Hy het ’n teken vir die kelner gegee. “Hulle weet al om meer garnale te bring.” Hy het sy vingers afgelek. “Wie vat jy saam? Jou span moet so klein moontlik wees. Ek sal vir jou ’n tolk gee, jy gaan hom nodig kry daar. Jy sal oor die weg kom met Engels, maar die mense praat meestal Portugees. So julle is klaar twee. Wie’s jou kameraman?”
“Riko Lewis. Ek sal self die klank doen.”
“Hy al diensplig gedoen?”
“Nee. Hy is medies ongeskik. Hy moes verlede jaar gegaan het, toe keur hulle hom af want hy kry hooikoors. Maak dit hom medies ongeskik?”
“Kan wees. Moontlik. Angola is nie vir sissies nie, dis hoekom ek aan jou gedink het. Jy het jou al bewys. In Angola het jy nie geriewe nie. Jy sal van UNITA se militêre infrastruktuur moet gebruik maak; van hulle vervoer en hulle verblyf. Onthou, Suid-Afrika het uit Angola onttrek ná die Lusaka-akkoord. Jy sal ’n gas van UNITA wees, en volgens die MPLA-regering onwettig in die land. As jy in verkeerde hande val, ken ek jou nie. Jy is op jou eie.”
“Sal ek enige kontak met die buitewêreld hê?”
“Beperkte kontak per digitale elektroniese transformator. Dis ’n instrument so groot soos jou handpalm, wat jy kan gebruik vir boodskappe na my toe. Ek is jou kontakpersoon. As jy enigiets nodig kry, of ons moet jou kom haal, of wat ook al, kry jy jou troep, of in jou geval seker jou kameraman, om die antenna oor ’n boom te gooi. Jy tik die boodskap op die DET en stuur. Jy moet net oppas wat jy sê. Moenie plekname noem nie, moenie eiename noem nie. Ons sal vir jou ’n kodenaam gee. Jy gebruik dit, en jy gebruik myne, Dolfyn. Oor ek so mal is oor die see.”
“Hoekom Spyker?”
Hy het gelag en sy kop geskud en plek gemaak op die tafel vir die vars bestelling. “Tipies joernalis. Jy mis ook niks. Dis maar iets tussen ons manne. Sy eerste vrou, Vinona, is dood – jy sal moontlik hoor dis onder vreemde omstandighede, wat natuurlik die grootste klomp snert is. ’n Weerligstraal het haar doodgeslaan. Nou is hy die vrolike wewenaar. Hy hou van vroumense. Dis nog ’n rede hoekom ek juis vir jou gevra het om die program te maak. Spyker is ’n baie besige man, maar vir ’n vrou sal hy altyd tyd inruim.” Hy het behendig die garnaal afgedop en die kop uitgesuig. Knoffelsous het in die kuiltjie van sy ken gaan lê. “Het jy ooit garnale geëet in Luanda, nog in die ou Portugese dae? Nie? Jy sal nog, eendag.” Hy’t sy glas gelig. “Viva a UNITA!”
“Viva Spyker!”
Die kelner het uitdrukkingloos die bord met leë doppe verwyder, die paartjie langsaan het gewonder oor nagereg of liewers huis toe gaan, en ek het ’n groot sluk wyn geneem. Die situasie in Angola was dreigend. Enigiets kon enige oomblik gebeur; miskien kon ek dit vooruit loop, miskien was dit my geleentheid om internasionaal naam te maak. Om dit te kon doen, sou ek my werk moes bedank en vryskut gaan. Ek sou my voordele en aansien verloor, ek sou my pensioengeld gebruik om toerusting te huur; ek sou ’n groot waagstuk onderneem. Maar ek kon, ek wou; dit was 1986 en ek was ag en twintig jaar oud.
Hierdie één telefoonoproep om halftien op ’n Dinsdagoggend, terwyl die gety inkom en die toeristebus voor die SAUK se deur stilhou, het my lewe omgedolwe. Dit sou my vyftien jaar kos om stelselmatig uit die dieptes van die traumaput na die oppervlak van ’n normale lewe terug te keer. Ek sou my totaal uit die openbare lewe onttrek. Ek sou my vriende vermy. Ek sou nooit weer uitsaai nie, nooit weer ’n film maak nie en nooit weer skryf nie. Ek sou dikwels onder my lessenaar skuil met my knieë onder my ken opgetrek tot die verskriklike gevoel van beklemming en angs verdwyn het. Ek sou nooit weer ’n horlosie dra nie, nooit weer ’n emmer sien sonder om te onthou nie, nooit weer ’n weggooireël in ’n oorlogsberig lees van wandade wat gepleeg is en nie die werklikheid daarvan visualiseer nie.
Ek raak rusteloos. UNITA het geweet ons kom die dokumentêr oor Savimbi en sy bosvegters doen. Ons kan nie hier rondsit nie. Ek gaan na Riko toe. “Kom ons skiet.”
Ons stap op die aanloopbaan, kyk rond wat ons vir wegsnyskote kan gebruik. Bome met klein blaartjies, miskruiers, miere, ’n geelstertakkedis wat in die droë gras verdwyn. Twee UNITA-soldate beduie met hul wapens ons moet teruggaan vliegtuig toe. Ons mag nie die aanloopbaan skiet nie. Ek ignoreer hulle, stap verder. Wie dink hulle miskien is ons? Spioene of iets? Ons het ’n storie om te doen. Ons tyd is beperk. Ons is gaste in hulle land, ons wil welkom voel.
Maar Riko trek my terug. “Kom, Nell. Mens stry nie met ’n AK nie.” Tussen die bome patrolleer nog soldate. Ek gaan sit geïrriteerd op ’n trommel, die vliegtuig tik in die son. Ons drink weer warm Coke en lek sjokolade uit die blinkpapier. Die tolk lê bleek teen die vliegtuig se wiel, sy hemp donker van die sweet. Naaldekokers kom sit op ons bagasie. Riko vang een; die troepe hou hom lui dop. Hy bind tandeflos om die dun blou lyf, en die ander punt aan sy hoed, dat die insek in sirkels bokant sy kop woer. Een troep stap nader, wys skugter na die naaldekoker. Hy wil ook ’n helikopter hê.
In die verte sien ons stof. Voor jaag ’n blink gepoleerde Toyota Land Cruiser met ’n UNITA-registrasienommer. Dan volg ’n gehawende troepedraer van onherkenbare herkoms. Hulle hou in ’n wolk van dieseldamp en stof onder die bome stil. Uit die Toyota klim senhora Fernanda, senior lid van die propaganda-afdeling van UNITA. Sy is kort en stewig en die enigste persoon van UNITA met siviele klere aan. Sy het ’n glimlag soos ’n weerligstraal. Dit flits en dan’s dit weg en jy wonder of jy dit werklik gesien het. Sy was voorheen by die buitelandse missie in Parys en het ook aan Oxford gestudeer, sodat sy ewe vlot Frans en Engels praat, benewens die Portugees waarin sy skoolgegaan het. Sy het kursusse in Switserland geloop – deur medium van Duits. Sy is van die Ovimbundu-stam, maar praat normaalweg deur ’n tolk met die plaaslike inwoners. Nie omdat sy nie Imbundu ken nie, maar omdat sy haarself te meerderwaardig ag om direk met die mense te praat.
Boonop het sy ’n houding van gesag wat die offisiere beleef agter haar laat stap en die troepe onbewustelik op aandag bring, elkeen met ’n naaldekoker bo sy kop.
2. Jamba
Jamba – dit beteken Olifant – is die hoofbasis van UNITA. Dis êrens in die Cuando-Cubango-provinsie in die suidooste van Angola, diep in die Afrikabos geleë, maar niemand weet waar nie. Geen kaart dui dit aan nie. Riko Lewis sê hy dink hulle het met opset ’n kronkelroete gevolg sodat ons nie later aan die verkeerde mense die ligging kan verklap nie.
Dis hier waar Jonas Savimbi sy konferensies hou en besoekgroepe ontvang: generaals, joernaliste en onderhandelaars