Dine van Zyl
Slagoffers
Tafelberg
Vir die vroue
Hierdie boek is fiksie.
Maar die gruwel van oorlog is ’n werklikheid.
“Maar ons mag nie dink nie, dit maak ons swak.
Eers wanneer die oorlog verby is, mag ons weer dink.
Almal van ons.” – Kaptein Joaquim Rebelo,
UNITA-rebellegroep in Angola, 1986
1. Luiana-vliegveld
Pakke biltong, sakke droëwors, slap gesmelte sjokolade tuimel vorentoe. Onder ons strek die verlate vlaktes van Afrika; ’n kronkelende rivier. Ons sit langs mekaar teen die klein Dakota-vensters, woordeloos teen die geraas van die motore, ons kaal bene sweterig op die metaalbanke, die vrag tussen ons gepak. Die vliegtuig duik steeds. Tydskrifte skuif, leë koeldrankblikke val.
Ons vlieg nou boomtophoogte, sien die grys sandgrond, die grasvelde, die yl bome wat weinig skadu gee. Die vlerke lig en sak deur warm lugstrome. Die horison kantel. Riko Lewis gryp aan die sitplek vas, die tolk se gesig verdwyn in sy hoed. Water wel op in my mond. Die vliegtuig sak af op ’n landingstrook. Wiele gor op die grondblad. Bondels stof dwarrel verby die vensters tot die vliegtuig tot stilstand kom en die motore afgeskakel word.
Ons bly verskrik sit; warm, benoud en swetend. Die deur swaai oop. ’n Muur van hitte. Dan spring die tolk op en steier uit. Ek agterna, in die wit van die Angola-son. Elke asemteug is ’n skroeiende neerdrukkendheid. Die grys sandgrond weerkaats op in my gesig, my sonbril help niks. Met my hande voor my oë loer ek deur skrefies om my. In die spikkelskadu van die bome staan soldate, wapens gereed, ammunisiebande om die lyf, magasynsakke aan die sy. Ons het geland op die Luiana-vliegveld in Angola, in die gebied wat die Portugese sedert die koloniale tydperk die Gatkant van die Wêreld noem.
Troepe begelei ons na ’n riethut met ’n militêre opvoutafel, waar ons vorms invul en ons paspoorte gestempel word asof ons wettig die landsgrens oorgesteek het.
Die tolk sê iets in Portugees – hulle ignoreer hom. Hy probeer Frans, dan Duits, dan Engels. Die reaksie is stug, bot, onvriendelik. Die wagte leun lui teen die bome. Ek kyk rond vir ’n toilet, kry ’n grashut sonder deur tussen die bome. Binne is ’n sitplek van kiaathout – die putstelsel. ’n Paar vlieë draai rond, of sit lui teen die riete. Miskruiers beur met pantserdoppe deur die sand. Daar is nie water vir my hande nie.
By die vliegtuig dut die vlieënier agter sy Ray-Bans. Die vlugpersoneel laai die vrag af – kos en mediese voorraad vir die mense van UNITA in die sogenaamde Bevryde Gebied van Angola. Ons kry stukkies verbrande vleis en warm blikkies Coca-Cola wat spuit as ons dit oopmaak. Ons eet, ons drink. Ons kruip onder die vliegtuig se vlerke in vir koelte, sit op die bagasie. Wag. Wanneer kom UNITA ons haal?
Riko Lewis trek sy hemp uit en gaan staan in die son met die 16 mm-rolprentkamera. “Die lig is te helder,” sê hy. “Ek kry g’n diepte nie. Alles lyk tweedimensioneel. Plat soos ’n almanak. Ons sal soggens moet skiet, sê maar tot so tienuur se kant, of anders laatmiddae as die goue uur begin, wanneer die skerpte van die dag sagter word en die lig verkleur.”
Dit was nie so maklik om hom op te spoor nie. Riko is ’n vryskutkameraman (vir vryskut lees werkloos) wat in ’n kombi agter die beste branderplanktoestande aan rondswerf, waar hy dan ook sommer die nag deurbring. Soms was en skeer hy soggens in ’n wasbak by die garage in Mouillepunt, en parkeer daarna sy kombi met die branderplank op die dak voor ’n telefoonhokkie in Strandstraat. Tussen ag en nege, het almal geweet, is Riko se “kantoorure”. Dis wanneer ons hom kon skakel by die publieke telefoon, afhangende van die branders en die intensiteit van die vorige aand se kuier.
Hy is die ideale kameraman vir die projek. Sonder ambisie, sonder verpligtings, sonder ego, jonk en sorgvry, maar met ’n natuurlike aanleg vir die lens. Hy het ’n tatoeëermerk op sy bors: Only the Good die Young.
“Trek aan jou hemp.”
“Dis warm!”
“Trek aan jou hemp. Jy verstaan nie die kultuur van dié mense nie. Niemand anders is kaalbolyf nie. Jy kan aanstoot gee.”
Hy luister na my. Hy mag jonk en loskop wees, maar ons werk goed saam. Hy was van groot hulp met die voorbereiding van ons ekspedisie. Die kameratoerusting kon ek huur, maar al die ander goed moes ek self aankoop. Ons het alles in vier trommels gepak, elke trommel se inhoud oor en oor nagegaan, en dit duidelik gemerk. In die voorraadtrommel was ons films en klankbande, in die mediese trommel was enigiets van slangbytserum tot verbande tot Riko Lewis se hooikoorspille. In die negosietrommel het ek ’n klomp pakke tee gesit, Long life-melk, lekkergoed, sout, suiker en aanmaakkoeldrank. In die rommeltrommel was die res. Gaslampies, flitse, blikborde en bekers, papierhanddoeke, kleefband, rolle tou, dun en dik, ’n groot vel plastiek om oor toerusting te gooi as dit reën, slaapsakke, ’n skêr, naalde en sterk gare, en my woordverwerker.
Net jammer op Waterkloof-lugmagbasis wou die vlieënier slegs die helfte van ons goed neem en moes ons holderstebolder twee nuwe trommels pak, sodat ek nou nie weet wat is in en wat nie.
Ek was in die filmateljee besig toe die telefoon lui, en het effens geïrriteerd geantwoord; ek hou nie daarvan om gesteur te word as ek besig is met redigering nie. Maar die persoon aan die ander kant was nie die gewone inbeller nie. Dit was nie iemand wat wou kommentaar lewer op ’n dokumentêre program wat ek gemaak het, of wat ’n sappige nuusbrokkie wou deel nie. Dit was ’n selfversekerde, welsprekende persoon met ’n aura van geheimsinnigheid. Hy het gesê hy is die Suid-Afrikaanse skakelpersoon van die UNITA-rebellebeweging van Angola. Kan ons gesels?
“Waaroor? Savimbi?” Die charismatiese leier.
“Nie oor die foon nie, Nell. Kan jy my ontmoet vir ete by La Perla, net om die draai daar van julle?”
Buite het die seemeeue op die vensterbank geskree. In Angola was UNITA besig om te mobiliseer teen die MPLA-regering, wat reeds vyftigduisend Kubaanse soldate ingevoer het. Aan die noordelike grens van Namibië het SWAPO-vegters die land probeer binnesypel en duisende jongmanne van Suid-Afrika is opgeroep vir militêre diensplig. Ek het geril van ’n vinnige toevloei van adrenalien, en die moontlikheid van ’n scoop. Om daar te wees wanneer dinge gebeur.
Ek het die aanbod aanvaar en toe opgewonde na die klanktegnikus gedraai. “Ons moet klaarmaak. Ek het ’n afspraak vanmiddag.”
La Perla was vol soos altyd. Maar vir ons was daar plek by ’n tafel in die hoek. My gasheer het met sy rug teen die muur gaan sit. Hy het homself as Brian voorgestel. Geen van nie, geen rang nie, en hoe hy ook al probeer het om soos ’n civvy te lyk, kon ek die militêre agtergrond sien. Die ferm skouers, die reguit blik, die ontwerpersklere wat netjies soos ’n uniform aan hom sit. Tog het hy die gesetheid gehad van ’n middeljarige man wat sy kantoor uit ’n restaurant bedryf.
Hy het niks bestel nie, maar kos en wyn het op die tafel verskyn. “Dankie, Bruno.” Sy oë het vinnig na die mense om ons gekyk, byna onopsigtelik. Geoefen. Hy het aan die wyn geruik. “L’Ormarins Blanc Fumé, ’n besonderse wyn. Ek drink dit altyd as ek in die Kaap kom.”
“Jy wou met my praat oor Savimbi?”
Hy het gewag tot die kelner buite hoorafstand is. “Moenie sy naam hier noem nie.”
“Hoekom nie?”
“Sekerheid.”
“Hier? In La Perla?”
“Veral. Jy weet nie wie naby jou sit nie. Praat van Spyker.” Weer die oë wat vinnig rondkyk. “Ek sal sommer dadelik vir jou sê waaroor dit gaan. UNITA voer ’n rewolusionêre oorlog. En ’n rewolusionêre oorlog is ’n politieke oorlog. Spyker moet die steun van die Amerikaners kry, maar Viëtnam is nog vars in die Amerikaners se geheue. Die hele suidelike en sentrale Afrika wag om te hoor of die VSA hulle gaan help. Sou die VSA weier, mag Zambië, Botswana en Namibië onder Kommunistiese druk swig.”
“En waar kom ék in die prentjie?”
“UNITA soek ’n bietjie