Haar antwoord moes ’n diep indruk op my gemaak het. Sy het die woorde van Job aangehaal: “Dominee, al wat ek kan sê, is dat ek weet my Verlosser leef.” Ek het nooit met haar daaroor gepraat nie, maar in later jare gedink dit was ’n vernuftige antwoord. Daarmee het sy nie die ja- of nee-antwoord gegee wat die dominee wou hoor nie, maar tog ’n antwoord gegee waarop hy niks kon sê nie.
Miskien het my ouers na alles meer van die teologie verstaan as wat ek aanvanklik besef het. Dalk was dit juis hul nugtere vroomheid wat my ook uiteindelik gehelp het om aan die kloue van die evangeliese sekerheid te ontsnap.
Dit was my eerste ontnugtering met die evangeliese sekerheid. Die konsep geloofsekerheid het my in die steek gelaat. Ek kon dit nie voel nie. Die koel, sogenaamde evangelies-
gereformeerde geloofsekerheid wat jy nie moet voel nie, maar net moet weet en aanvaar, het dit ook nie vir my gedoen nie. Dit het net nooit die gewenste gevoel van godsaligheid by my bewerkstellig nie.
My ontnugtering met die evangeliese sekuriteit is veroorsaak deur die dood van Albertus Engelbrecht, ons bure se seuntjie. Toe was ek al in my eerste jaar op Tukkies. Vandat Albertus klein was, het ons geweet hy ly aan ’n soort bloedkanker wat oorerflik en dodelik is. ’n Ouer boetie van hom, wat ons nooit geken het nie, is aan dieselfde siekte dood. Albertus het nogal ouer as sy aanvanklike lewensverwagting geword. Hy was ’n pragtige witkopseuntjie. Die siekte het net al hoe erger geword en toe hy 12 was, was hy sterwend. Dit het tydens ’n vakansie gebeur en ek was by die huis.
In daardie stadium was ek onder die invloed van die evangeliese vroomheidsgodsdiens. In Taaibos, die koshuis waar ek gebly het, het ’n paar van die senior studente my by ’n biduurgroepie betrek. Dit was vroom en dweperig, maar die ouens het vir my opreg voorgekom en ek was dankbaar om iewers te behoort. Ek het ook die boekie van Andrew Murray oor die krag van gebed gelees en was erg onder die indruk daarvan.
In die lig van dit alles het ek my tydens daardie vakansie persoonlik geroepe gevoel om Albertus gesond te bid. Terwyl my ouers die familie op allerhande maniere ondersteun het en dag en nag by die siek kind gewaak het, het ek omtrent aanhoudend by die huis gebid. Dit was die grootste gebedsonderneming wat ek ooit aangepak het. Die voorstanders van geestelike oorlogvoering sou trots op my gewees het. Ek het ’n moedige poging aangewend om Albertus voor die dood se gapende kake weg te bid, maar sonder enige resultate . . . Albertus het gesterf en is in die plaaskerkhof begrawe.
’n Mens se eerste reaksie op so ’n gebeurtenis is ’n soort afgestomptheid. Niks maak sin nie. Ek was platgeslaan voor die werklikheid van lyding en dood en ’n skynbaar onbetrokke God. Die skok van die ervaring het eintlik eers later jare tot my deurgedring. Aan die een kant is die godsdienstige skema wat jou tot geestelike oorlogvoering en volhardende gebed uitdaag, met die belofte dat God gebede verhoor. Aan die ander kant is die harde werklikheid van ’n ongeneeslike siekte wat ’n pragtige kind laat sterf, terwyl ’n hardhorende God net toekyk.
Die evangeliese sekerheid bied geen bevredigende antwoord op lyding nie. Dit skep aan die een kant ongekende verwagting wat in die krag van gebed en toewyding gesetel is. As God dan nie na die gebede van sy kinders wil luister nie, word die skuld op die gelowige se gebrek aan toewyding gepak. Dan sal byvoorbeeld gesê word daar was nie genoeg volhardende, gelowige gebed nie.
Dit het my lank geneem om my van hierdie oortuigings te distansieer en dit as ’n valse vorm van godsdiensbeoefening te verwerp, maar uiteindelik moes ek dit doen, al was dit teen die stroom in. Soos die res van my geslag Afrikaners was dit deel van ons identiteit dat ons ook gelowige mense is.
Daardie geloof is iets kosbaars, ’n kleinood wat jy moet bewaar en in stand hou. Jy is dit aan jouself, aan jou familie, aan jou groep en aan jou God verskuldig. As jy op hierdie gebied laat slap lê, gaan jy dit verloor en in oneer verval. So, bewaar jou siel, maar glo moet jy bly glo!
Geloofsekerheid is so ’n vae konsep dat dit blootgestel is aan misverstand en misbruik. Dit dra die illusie van sekerheid wat van God ontvang is, maar dit is uiteindelik maar net ’n eie konstruk. Dit word nie gegee nie, dit word verwerf en sommige is beter daarmee as ander. Dit is juis gevaarlik omdat dit voorgehou word as iets “gereformeerds”, ’n vertroue op God alleen. In die praktyk kry dit egter die betekenis van erekleure wat verwerf moet word, ’n soort kwalifikasie wat by gewone geloof bygevoeg word.
As ek aan die suigkrag van hierdie soort godsdiensbeoefening dink, kan ek nie anders as om na te dink oor wat dit vir my moontlik gemaak het om dit te verwerp nie.
Benewens die mislukking van my poging om Albertus gesond te bid, het die aardse vroomheid van my ouerhuis ook ’n rol gespeel. ’n Mens se teologie is mos uiteindelik meer verklaarbaar vanuit jou ouerhuis as vanuit die fakulteit waar jy teologie bestudeer het. In my tweede jaar het ek ’n artikel in ’n teologiese tydskrif oor moontlike wetenskaplike verklarings vir die Israeliete se tog deur die Rooisee met my pa bespreek. Dit het my gefassineer. My pa het ’n bietjie skeef opgekyk, maar die punt is ek dat ek die vrymoedigheid gehad het om dit met hom te deel.
Daar was ook ander faktore soos die rol van my vrou en skoonfamilie wat toegewyde maar no-nonsense Christene is en deur wie ek oor die jare sekerlik ook beïnvloed is. Dan was daar die predikant by wie ek my prakties aan die einde van my sesde jaar gedoen het en wat later my eerste medeleraar geword het, Chris Botha. Hy was ’n mentor en ’n rolmodel wat ’n geweldige invloed op my vorming as teoloog uitgeoefen het. Hy was ’n toegewyde, gereformeerd gelowige mens – iemand met wysheid en baie goeie teologiese insig. Een dag het ek hom gevra of ’n piëtis (daardie tyd het ons dié woord sommer so in die algemeen vir ’n oorvroom, evangeliese fundamentalis gebruik) ooit “regkom”. Sy antwoord sal ek nooit vergeet nie: “Ja, hy kom reg, maar as hy ooit weer die noot hoor, dan vat hy hom.”
My reeds bestaande weersin in oorvroom praatjies is deur Chris versterk. Tot vandag vind ek ’n uitgesproke ongelowige steeds ’n beter en meer geloofwaardige gespreksgenoot as ’n dweper. My teologiese ontwikkeling het my steeds verder van hierdie vroomheidstipe geneem en vandag vind ek weinig aanklank daarby. Dié vroomheidstipe maak na my mening te veel van geloof, asof dit aan ’n sekere kwaliteit moet voldoen. Die fokus val dan op geloof as sodanig en nie op God nie. Gevolglik word geloofsekerheid ’n suiwer menslike prestasie.
Ek het as kind geleer jy moenie met negatiewe gedagtes vir die duiwel ’n vatplek gee nie. Daarom moet jy jou mooi en edele waardes as’t ware in watte toedraai en mooi en heel bewaar, want met die geringste bevraagtekening raak dit bevlek en voor jy jou kom kry, is jy dit kwyt. Party dinge in die lewe, waaronder jou geloof, moet jy dus vashou en nie toelaat dat dit met negatiewe gedagtes daaroor verswak word nie. Twyfelvrae moet jy nie in jou gemoed toelaat nie. Dit moet uit die staanspoor as versoekings gehanteer word wat summier onderdruk moet word. Jy moet ook nie met die ongelowige meng nie, want dit sou ook die potensiaal hê om jou van jou geloof te beroof.
’n Verdere implikasie van dié gedagtegang is dat jou verlossing altyd aan ’n draadjie hang. Jou verlossing is afhanklik van jou geloof, maar jou geloof is kwesbaar. Gevolglik moet dit veilig bewaar word en die manier waarop jy dit kan doen, is om jou geloof gedurig in te oefen en nooit te bevraagteken nie. Só behou jy geloofsekerheid.
Dit het my ’n leeftyd geneem om van hierdie angswekkende gedagtes vry te raak. Dit is soos ’n nuwe ontdekking: dat ek nie hoef te glo om iemand te wees nie; dat geloof nie ’n geheimsinnige, ontwykende gawe is wat my gevange hou nie; dat geloof niks anders en niks meer is nie as ’n lewenswaarde wat deur my opvoeding en konteks aan my gegee is. Dit is nie heiligskennis om aan my geloof te twyfel nie. Ek mag maar daarop reflekteer en dit bevraagteken en kan dit soms ook opnuut omhels.
As ek myself van evangeliese geloofsekerheid distansieer, wat ek doen, staan ek in ’n nuwe, bevryde verhouding tot my geloof. Nou kan ek my eie geloof sonder skuldgevoelens bevraagteken. ’n Bevraagtekening van my geloof is nie meer ’n bevraagtekening van God nie. ’n Kritiese refleksie op my geloof is ook nie meer ’n gevaarlike spel wat my dalk my geloof en selfs my God kan kos nie. Geloof is nie iets wat ’n mens sommer kan verloor as jy daaraan peuter nie.
In