Die vrou in die vuur
’n Keur uit die verhale van
Riana Scheepers
Saamgestel deur Adriaan Meyer
HUMAN & ROUSSEAU
Kortwoord
As skrywer het Riana Scheepers al in bykans elke genre gepubliseer, maar die genre waarin sy gedebuteer het, die kortverhaal, bly haar forté. Met die verhale in hierdie versameling word haar liefde, artistieke beheer en intuïtiewe aanvoeling vir die kortverhaal op ’n unieke wyse ten toon gestel. Vir lesers wat die titels uit haar vorige bundels herken, lees die inhoudsopgawe soos ’n reeks vuishoue in die maag. Dit is nie net die verhale waarvoor sy bekendheid verwerf het wat in Die vrou in die vuur opgeneem is nie, maar veral die verhale wat haar ontwikkeling as skrywer markeer.
Ruimtelike plasing en ’n intieme verbintenis met die landskap speel belangrike rolle in Scheepers se skryfwerk, daarom gaan die leser saam het haar op reis deur die landskap van haar verhale: van die geil, soel heuwels van KwaZulu-Natal waar Die ding in die vuur geskryf is, na die landskap van die stad Kaapstad in Dulle Griet, verder as Suid-Afrika na die Europese landskap (’n Huis met drie en ’n half stories en Feeks), tot die uitgestrekte verlatenheid van die Karoo en Namibië, soos dit in Katvoet beskryf word.
Soos die temas van die verhale, is ook die taalgebruik uitdagend, want vir Scheepers is ’n kortverhaal nie net ’n storie nie, dit is ook ’n kunswerk in taal. In sommige verhale is die styl so poëties dat die leser daaraan herinner word dat die kortverhaal ook ’n liriese genre kan wees. Telkemale word die leser verras met die mate waarin sy die kortverhaal se grense stilisties verruim: van die bykans joernalistieke aanslag in haar debuutbundelverhaal “Abantu oNgoye”, tot die sjarme van ’n speelse verhaal soos “Daardie nag met die katte toe ons so brandewyn gedrink en sjokolade geëet het”, tot die broeiende intensiteit van haar erotiese verhale, soos die titelverhaal in Katvoet. Maar of sy gestroop skryf of poëties, deurgaans is daar ’n sensualiteit van styl en inhoud wat kenmerkend van haar oeuvre geword het.
Op tematiese gebied het Riana Scheepers baanbrekerswerk verrig. Haar debuutbundel van 1990 het soos selde vantevore die leef- en kulturele wêreld van die swart vrou uitgebeeld. In die opvolgende bundels is die fassinerende psige van die vrou, maar dan veral die gemarginaliseerde vrou, verruimend voortgesit. Scheepers se vrouekarakters is geskeide vroue, volksvreemde vroue, prostitute, nonne, misdadigers, en selfs Bybelse vroue wat geloofwaardig en onthutsend gestalte kry.
Scheepers is vanweë haar gedurfde uitbeelding van die vrou bekend as ’n feministiese skrywer, maar daar is ander temas wat telkens in al haar bundels terugkeer: die kind, katfigure in allerlei gedaantes, die natuur, en die magiese wisselwerking van siele wat oor eeue heen in kontak met mekaar is.
’n Uitsonderlike aspek van Scheepers se kortverhaalbundels, wat ongelukkig agterweë bly met ’n samestelling soos hierdie, is haar vermoë om deur terugkerende motiewe in afsonderlike verhale ’n bundel tot ’n eenheid te bind. Dit skep ’n binnerym wat aan elke bundel kortverhale ’n romanagtige kwaliteit verleen.
Een van hierdie terugkerende motiewe, iets wat die ondersoekende leser op ’n opwindende speurtog neem, is die vermenging van feit en fiksie. Waar dit met haar debuut amper terloops voorkom, kenmerkend van die postmoderne skrywers van die negentigerjare, word dit later in haar oeuvre ’n meer doelbewuste, selfs slinkse, spel van onthulling en versluiering. Dit bereik ’n hoogtepunt in Katvoet se “Nawoord” wat die leser dwing om sekere gegewens uit die voorafgaande verhale opnuut te interpreteer. Wat Scheepers onderskei van ander postmoderne skrywers, is dat sy nie selfonthullende feite versluier in fiksie nie, maar eerder fiksie grond in selfonthullende feite.
Sedert die publikasie van Die ding in die vuur het haar uitdagende verhale nog altyd konserwatiewe gemoedere laat ontvlam, nie net binne die omslae van haar bundel nie, maar ook daarbuite. Riana Scheepers was nog altyd omstrede. Vele briefwisselings in koerante het ek al met ’n grynslag gevolg. In die laat negentigerjare het ’n kwartaal lange polemiek in die koerante gewoed waarin selfs lede van die kerklike sinode die skrywer in die openbaar verdoem het na die hel se diepste poel van vuur. Haar beleid was nog altyd om dié aanslae te troef met nuwe kreatiewe ywer; vuur word met vuur beveg.
Riana Scheepers ís die vrou in die vuur.
Adriaan Meyer
Augustus 2012
Vir Johann
wat al my stories en al my dae en al die ure van my dae is.
Die ding in die vuur (1990)
Die ding in die vuur (1990)
Dit klink na ’n voor die hand liggende ding om te sê, maar ’n mens is werklik net een keer in jou lewe ’n debuutskrywer; een wat waansinnig en driftig skryf, aangevuur deur die adrenalien van woord en verhaal, totaal onkundig en onbewus van al die literêre slaggate waarin jy jou kan begewe. As jy ’n beginnerskrywer is, dink jy nie aan jou (toekomstige) plek in die letterkunde of aan kritici en literêre pryse nie, jy dink nie aan geld en roem of literêre poliemieke nie, jy is oorbluf en begeesterd deur dit waarmee jy besig is. Dit is altans hoe dit met my was. Vandag verlang ek soms na daardie algehele oorgawe aan die skryfproses van my beginjare as skrywer, die naïwiteit en onkunde waarmee ek geskryf het.
Ek het begin skryf in ’n tyd lank voordat daar slypskole en opleiding in kreatiewe skryfkuns was. Ek het intuïtief geskryf, sonder enige hulp, asof my lewe daarvan afhang. En miskien hét my lewe daarvan afgehang, want deur my verhale het ek my bestaan gedefinieer. Ek het die manuskrip binne vier maande voltooi en aan Wilna Botha, my vriendin wat by HAUM-Literêr gewerk het, gegee. ’n Maand of wat later het ek gehoor dat dit vir publikasie aanvaar is.
Dit is vrees wat my aan die skryf gesit het. Vrees en verwondering. In die laat tagtigerjare was daar baie dinge in my persoonlike lewe wat verskriklik was. Ek was ’n alleenmoeder wat saam met my twee klein seuntjies in ’n afgeleë kusdorpie in KwaZulu-Natal gewoon het. Ek het pas ’n pos aanvaar as lektor by die Universiteit van Zoeloeland. Ek en my seuns moes oorleef te midde van ’n gespanne tydperk wat gekenmerk is deur politieke geweld en onrus. Ek moes sin maak van my lewe te midde van persoonlike verlies en wantroue in myself. Ek was bevrees vir die veiligheid van my kinders te midde van die politieke kruitvat waarin ons geleef het en die geweld wat ons daagliks aanskou het. Maar meer as die verskrikking van die lewe, was ek verwonderd oor die lewe, die oorleweringsvermoë van mense, die wonderwerk van woorde, die krag van stories. Ek het magtige bondgenote gehad: woorde in al die tale wat ek kon praat en verstaan, Zoeloe en Afrikaans en Engels en Nederlands; die viriliteit van die landskap om my, die wil om ’n verhaal te vertel.
Die een enkele vonk wat my laat besef het dat ek kan skryf, dat ek móét skryf, was die dag toe ek besef het dat ek ’n unieke literatuuropleiding gehad het. Ek het kort tevore my MA-graad behaal en was besig met ’n PhD-graad in Letterkunde, maar dit alles het eers vir my sin gemaak toe ek besef het dat my eintlike literatuuropleiding al jare gelede, toe ek ’n kind was, begin het. As kind het ek saam met die swart kinders van die plaas gewag dat dit donker word (om te keer dat ons nie horings kry as ons in die daglig na stories luister nie). Ons het om die vuur gesit en geluister na die verhale wat die Ugogo vir ons vertel het. Skrikwekkende verhale van bloed en geweld en monsters en mensvreters het sy vertel, wonderlike stories van vrees en en verbeelding . Ek het die oeroue ritueel van die orale vertelling beleef as die Ugogo haar verhale begin het met “Kwesukasukela” (Die begin van die begin). Saam met die kinders het ek “Cosu! Cosu!” gesê; ons hoor, ons luister. En as die storie klaar vertel is, het ek gesien hoe die Ugogo in die vuur spoeg, sodat die geeste van die stories wat sy vertel het, nie in die kinders se koppe intrek en hulle nagmerries gee nie. Saam met die spoeg het alle ongeregtighede in die vuur verbrand en ons is gelaat met slegs die verwondering van ’n verhaalwêreld wat tegelyk fantasties en werklik is.
Ek het ’n Afrika- én Westerse literatuuropvoeding gehad. Ek, van alle mense, moet die verhale van vrees en verwondering skryf.
Die verhale in Die ding in die vuur speel af in die ruimte van soel, tropiese Zoeloeland. Die karakters is die kinders, die vroue, die mense van Zoeloeland; die gebeure