Mettertyd word mure in die ou huis oopgebreek vir groter vertrekke. My pa se studeerkamer word onder ingerig, naby die voordeur. Hy sit gedurig agter sy lessenaar en skryf. Hy skryf met die hand op skryfblokke, dui korreksies met rooi strepe in die kantlyn aan, terwyl my ma bak en brou en tuinmaak.
Sy word bekend as die baaskoeksister- en meringuebakster van die omgewing. Sy gee demonstrasies voor die VLV, sê hulle moet haar Afrikaans verskoon, sy ken die recipes net in Engels. Al haar resepte praat van “one teaspoon full of, half a dessert spoon” …
My ma maak groot geil poedings, vir haar eie mense, maar altyd ook vir siek mense. Sy steur haar min aan die politiek, en aan die sogenaamde Afrikanersaak.
Sy ry dikwels uit na boerevriende in die Bovlei, na Miemie Strydom en Lorainne Cillié en verkeer gesellig saam, soms met “drinks” teen sononder. My pa sê: “Gaan jy maar,” wanneer sy wil hê hy moet saamkom. Dis vir hom lekker voor sy boeke.
Wanneer sy terugkom, maak sy vir hom kos met baie botter in en ryk souse oor. My ma het my pa lief met die oordaad van alles wat die aarde bied; hy het haar lief met kindness en met gentleness.
Dieselfde jaar dat die Nasionaliste aan bewind kom, sterf oupa Chris aan sy asmabors. Dis toe dat ons deurnag na Colliesfontein ry vir die begrafnis, en dis toe dat ek my ma vir die eerste keer in al die jare sien huil het.
Kort ná Oupa se dood kom Ouma by ons inwoon, in ’n ruim kamer op die boonste verdieping met ’n venster wat op die straat uitkyk. Oom Pieter is nou die boer; hy bly aan op die plaas.
My ouma se teenwoordigheid was voelbaar in die huis. Sy het al wat huishulp is gewantrou; haar kosbaarhede soos juwele en haar sendingbussie vol kontant het sy in haar laai toegesluit. Deur die jare het sy respek vir my pa opgebou; sy woord in die huis is wet, in niks het sy hom teëgegaan nie.
Sy het met lap- en stopwerk en klein takies in die huis gehelp. Soggens met teetyd het sy in haar kamer die koerant van hoek tot kant deurgelees. Wanneer sy ’n vrou met min klere of uitlokkende borste op ’n foto in ’n koerant of tydskrif sien, het sy haar vererg, en gepraat van die onbeskaamde “kale maarse” van die meisies van vandag.
Sy het verdeelde gevoelens gehad oor die Natte wat toe aan bewind was. Sy het onthou wat die Engelse aan die Boere in die Oorlog gedoen het, maar baie van die maniere van die Afrikaners in die regering was vir haar “common”, sonder styl.
Sy het by die Victoriaanse manier van dinge doen gebly; sy het nog iets van die “Queen” in haar gehad. Sy het “embroidery” gedoen en briewe geskryf, meesal in Engels, vir haar familie op Stellenbosch, en weekliks vir oom Pieter op Colliesfontein. Sy het selde die telefoon gebruik.
Maar bowenal was sy gek na my jonger broertjie, die naamgenoot van oupa Chris.
Hier in ouma Winnie se fotoalbum is ’n foto van haar met haar kleinseun op die skoot. Op ’n ander plek weer ’n foto van hom as tiener met lang, ongemaklike bene en arms. Los knipsels en blaaie van hoërskoolpryse en prestasies dwarrel oor die vloer. Hier ’n koerantberig, vierde in die provinsie aan die einde van matriek, daar ’n foto in akademiese drag, B.A. cum laude.
My ma vertel: “Mammie was baie gek oor Chris. Toe sy by ons kom inwoon, het sy hom leer lees en skryf. Sy het altyd gesê: ‘Chris is CP uitgeknip, hy het sy pa se verstand en die maniere van die Kriges van Stellenbosch.’ Sy was so trots op sy prestasies.
“Toe hy die beurs kry om in Nederland te gaan studeer, maak ek my reg om later in die jaar vir hom te gaan kuier. Ek was baie opgewonde, dit was my eerste oorsese besoek. Mammie sou vir dinge by die huis sorg.”
Alles kom terug waar ek sit met die foto’s in my hand, die fotoalbum voor my.
My pa sou by my en my man kom bly terwyl my ma by Chris gaan kuier. Ek maak die kamer reg vir sy verblyf. Ek trek skoon lakens oor, sit ’n handdoek by die voetenent, steek ’n enkele blom in ’n vaas vir die lessenaar. Sy skryfwerk sal nou tydelik na my huis verskuif.
My pa kom laatmiddag aangery, ’n enkele tas in sy hand.
Toe hy uit die motor klim, dink ek: Hoe weerloos lyk hy nie sonder my ma nie, kompleet soos ’n man sonder ’n arm, skielik ouer as sy vier en sestig jaar. Ek neem hom na sy kamer toe, ek gesels te veel om die leemte te vul. Hy reageer nie soos altyd op my gesels nie.
“Ek gaan net gou om die blok stap,” sê hy na ’n rukkie. “Ek gaan net bietjie litte losmaak.”
Hy was altyd lief vir stap – hy het graag kollege toe gestap, ’n regop figuur met ’n hoed op sy kop. Nou, weet ek, is dit om die alleenheid te verdryf. Ek laat hom maar begaan. Ek laat die sydeur oop sodat hy later kan binnekom.
Toe hy kort daarna terugkom, haal hy sy hoed af en sit dit by die deur neer.
“So gou?” sê ek. “Is Pappa klaar gestap?”
“Ek weet nie wat dit met my is nie; ek voel die laaste tyd moegerig.”
“Dan eet ons vroeg, en dan gaan Pappa bed toe,” sê ek. Maar ek dink: Dis oor hy my ma mis.
Ná ete stap ek saam met hom kamer toe. Ek wys hom waar die lampie op die lessenaar se skakelaar is.
“Kyk, ek het vir jou ’n skryfplekkie ingerig,” sê ek. “Jy gaan tog sekerlik ’n bietjie skryf?”
“Ek weet nie,” sê hy, “ek skryf maar swaar sonder jou ma … Sy moet in die rondte wees.”
Ek vryf oor sy skouer, hy lyk so alleen. “Toemaar, Pappa, ’n maand is gou verby.”
“Ja,” sê hy stadig, “alles is so vlietend. Die lewe maar ’n dag lank … maar saam met jou ma ’n dag van geluk. Met haar elke dag nuut …”
Ek word vroeg, voordag die volgende oggend, wakker met die geluid van ’n diep kreun. Ek hoor dit kom uit die endste kamer waar my pa slaap.
Ek skud my man wakker. “Iets is verkeerd! Dis my pa!”
My man lyk vervaard en deur die slaap.
Ek skud weer aan hom. “Jy moet gou maak! Daar is fout!”
My man spring uit die bed en hardloop gangaf met sy stetoskoop en sy noodtas, nog nie behoorlik wakker nie.
Ek spring ook uit die bed en bly kaalvoet in die portaal staan, te bang om te beweeg. Ek staan lank so. Later hoor ek die gekraak van die bed in die kamer waar my pa slaap, ’n geluid soos iemand wat van ’n bed opstaan. Nou kom my man vir my sê alles is reg, my pa het ’n nare droom gehad. Nou-nou sal alles weer reg wees.
Ek wag en wag. Die deur gaan stadig oop. My man kom die gang afgestap soos ’n ou man. Ek lees die pyn en hartseer op sy gesig.
Toe weet ek.
Die begrafnisondernemer en sy seun het my pa teen die trap van ons dubbelverdiepinghuis afgedra, maar ek het dit nie gesien nie. Ek het in my motor geklim, na Bergstraat 5 gery en onder die plataanboom gaan staan en huil.
Dae lank het die hoed nog daar gelê. Dit was omgewe met die geur van die man wat dit gedra het. Ek kon die hoed by die televisiekamer se deur nie verwyder nie; daarom het dit net daar bly lê.
My man het gesê toe hy die kamer inkom, het hy gesien my pa verkeer in ’n toestand van pyn, natgesweet en wit in die gesig. Hy het hom ’n inspuiting gegee om die pyn te verlig, en toe langs hom op die bed gaan sit. “Dis verskriklik seer, nè, Pa,” het my man nog gesê.
My pa het net geknik. Kort daarna kom die tweede, fatale aanval.
Só het hy dan gesterf; só, sonder sy Margie.
Ons moes my ma, wat reeds in Nederland geland het, laat weet, meer hoe? My man kry die ingewing om deur die ambassades van die twee lande te werk. Só kry my ma die tyding.
Chris sou van Leuven