Die Jardine wat uiteindelik in die psigiatrie-afdeling beland, is erg psigoties. Sy paranoïese hallusinasies is niks uitsonderliks nie, sou ’n mens die tyd hê om dit te identifiseer tussen die eggo’s deur wat enige sinvolle gesprek amper onmoontlik maak. Die kolonel is besonder geïnteresseerd in die geval. “Wat julle hier sien,” lig hy ons in, “is ’n pragtige voorbeeld van eggolalie, ’n aanduiding van gedagteversteuring wat deel vorm van Jardine se skisofrenie. Is dit nie fassinerend nie?”
Dit is inderdaad, kolonel. Maar ’n fassinasie met psigose is slegs een aspek van waaroor dit hier gaan. Die ander aspek is die konteks waarbinne dit voorkom. Die aard van ’n lewe in die weermag, met die beperkinge wat met rang gepaardgaan en die individu se voorafbepaalde plek in ’n ontoegeeflike hiërargie, laat geen beweegruimte toe nie. Wanneer iets dan verder verkeerd loop, is die gevolge dikwels buitengewoon. So het Jardine se psigose, sy handboek-eggolalie, ontaard in ’n verskriklike pantomime. Daar gaan nie ’n maand verby dat ek nie nóg tragikomiese variasies in my pasiënte teëkom nie. Hoe kan dit ook anders? Waansin en die weermag – wat ’n plofbare kombinasie!
My bultende boek met gevallestudies lewer nog ’n voorbeeld op. Die weermag is baie erg oor sportmanne. Neem deel aan sport, enige sport, en jy het heelwat speling. Toe ’n nuwe pasiënt een oggend toegelaat word, trek daar ’n rimpeling van opgewondenheid deur die saal. Omtrent almal weet wie Jacques is. Hy is ewe goed in rugby en atletiek, maar ook glo glad nie sleg met ’n gholfstok nie. Wat maak hy in ’n psigiatriese saal? Die verwysingsbesonderhede is vaag. Blykbaar was alles nog in orde totdat ons sportheld van ’n kort besoek aan die operasionele gebied in Suidwes teruggekeer het. Hy het verander.
In die plek van die gesellige sportman wat lief vir pret was, is ’n stil, afsydige individu. Hy is nie soseer somber nie as afgetrokke en dis moeilik om op persoonlike vlak tot hom deur te dring. Die opvallendste verandering is dat hy glad nie meer in sport belangstel nie. Hy oefen nie meer nie, lyk traag agter die skrum, gee nie om as die afrigter hom van die veld af stuur nie, en wanneer sy span ’n belangrike wedstryd verloor, haal hy sy skouers op asof hy wil sê: “Wat maak dit tog saak?” Dit is sy apatie teenoor die lewe in die algemeen wat tot die verwysing aanleiding gee.
Het iets dramaties in Suidwes gebeur? Niemand weet nie, die minste van almal Jacques. Hy beweer hy kan bitter min van sy tyd daar onthou. Die paar weke daar is in ’n waas gehul, die besonderhede en tydsverloop onduidelik. Hy was nie op ’n gevegsending nie. Sy bevelvoerende offisier in ’n infanterie-eenheid bevestig dit, maar kan vir ons nie veel meer sê nie. Hy is net so verward as die res van Jacques se bewonderaars.
Jacques is nou al ’n klompie weke in die eenheid. Dit is als baie duister – hy word elke dag meer ontwykend, beweeg al verder weg van enige diagnostiese formulering. Hy ontken dat hy angstig of terneergedruk voel of aan selfmoord dink. Hy het nie soos arme Jardine kontak met die werklikheid verloor nie, dus is dit nie ’n psigose nie. Maar als is beslis nie wel nie. Sy gebrek aan belangstelling en sy swak herinnering aan sy besoek aan die noorde is duidelike tekens daarvan.
Die kolonel roep ons byeen. Hy is baie opgewonde. “Wat julle sien, is ’n uitstekende voorbeeld van la belle indifference, dit lyk of die pasiënt se siekte hom nie pla nie,” lig hy ons in. “Dit is ’n teken dat alles nie wel is in die onderbewussyn nie. Ons moet tot die man se onderbewussyn deurdring voordat hy gesond kan word.”
Die kolonel het ’n plan. Hy hou die sleutel tot die slot en dit is narkoanalise.
Ek vind mettertyd uit dié prosedure het ’n lang geskiedenis. In wese behels dit om die pasiënt met ’n sterk kalmeermiddel te laat ontspan, vandaar die “narko”-deel, om hom in ’n staat van verminderde bewussyn te plaas. Sodoende word die inhibisies, wat hom daarvan weerhou om die onderdrukte herinneringe op te roep, verminder. Dit blyk ons eenheid het toegang tot ’n man wat glo al meer narkoanalises as enigiemand anders in die wêreld gedoen het. Dis onmoontlik om vas te stel of daar enige waarheid in dié buitensporige aanspraak steek, maar Nothnagel het ongetwyfeld baie ervaring van die prosedure. Hy is ’n groot man wat spoggerig aantrek, met ’n klein Errol Flynn-snorretjie. Hy is ’n kettingroker en selfs tussen sigarette deur het hy die gewoonte om die rook van ’n denkbeeldige sigaret in te trek.
Nothnagel is nie in die weermag nie, maar hy konsulteer een keer per week daar. Hy is die soort psigiater wat altyd reg vir die volgende ding is. Vroue is gek oor hom en ek vermoed die farmaseutiese bedryf ook, want hy deel graag medisyne uit. Ons noem dit die Noag-se-ark-voorskrif, want daar is twee van alles: senuweepille, antidepressante, antipsigotiese middels, gemoedstabiliseerders en slaappille; en almal in groot dosisse. Die voorskrifte word aan die aptekers gegee wat rondskarrel om bottels vol pille te maak, wat in groot bruin kardoese oorhandig word aan pasiënte wat blykbaar nie genoeg van die konkoksies kan kry nie.
Nothnagel se spesialiteit is om gelyklopende narkoanalise toe te pas, en hy ken werklik sy storie. Sy metode is om gelyktydig met verskillende pasiënte afsprake te maak. Hulle is almal vroue en elkeen het haar eie afskorting met ’n gemaklike bed. Sodra die vrou rustig lê, dien Nothnagel geleidelik groot dosisse Valium binneaars toe. Die drup word só gestel dat dit 45 minute lank loop. Die vroue word aangemoedig om te ontspan, die kalmeermiddel toe te laat om sy wonderwerk te verrig, en aan hul gevoelens uiting te gee.
“Verwoord wat ook al in jou gedagtes is,” spoor Nothnagel hulle aan. “Laat dit alles uitborrel.”
Hy skakel ’n bandopnemer aan. Daar is op dieselfde oomblik drie vroue en drie bandopnemers in drie verskillende afskortings. Kort voor lank begin die vroue babbel en hul verborge, onderdrukte gevoelens uitblaker, terwyl ons wêreldkenner op die gebied van narkoanalise buitentoe glip vir ’n Camel Plain.
Ek word aangesê om by Nothnagel te hoor hoe om ’n pasiënt vir so ’n prosedure voor te berei. Die koning van narkoanalise help graag. Hy begelei my na een van sy afskortings. Hy loop saggies in en wys dat ek hom moet volg, maak nie saak dat een van die vroue halfpad deur haar analise is nie. Sy lê op haar rug en dit lyk of sy insluimer. Nothnagel ignoreer haar en wys na die 500 cc-soutoplossing wat stadig in ’n netjies voorbereide aar indrup. Hy wys vir my die drie leë 10 mg-buisies Valium en beduie dat hy dit by die soutoplossing gevoeg het. Hy vroetel met die drup en vorm die woorde 45 minute met sy mond. “En dis al, dis eintlik doodeenvoudig.”
Tyd vir nog ’n Camel.
My opleiding by Nothnagel is nou afgehandel en ons is gereed vir Jacques. Met “ons” bedoel ek De Jager en Jacques se bevelvoerende offisier, kol. Willem Vermeulen, asook ’n paar adjudante wat genooi is om na die onthullings te luister wat na alle verwagting sal voortvloei nadat ek die Valium ingespuit het.
Die vertrek wat vir die prosedure gekies is, is klein. Dus is daar nogal min plek toe Jacques deur een van ons verpleegsters ingelei word. Hy lyk ontsteld – hy het nie verwag om sy bevelvoerder onder sulke omstandighede raak te loop nie. Ek ook nie, en ek kan nie help om te wonder oor die wysheid van so ’n uitnodiging nie. As ’n versteurde jong man sy emosies gaan blootlê en ons insig in sy diepste psige gaan gun, behoort ons hom tog sekerlik toe te laat om dit ver van die nuuskierige oë (en ore) van ander te doen. Maar ons kolonel het soveel vertroue in die wondere wat Nothnagel week ná week met sy legio vroulike aanhangers verrig dat Jacques se kolonel, wat in sy onberispelik netjiese uniform na ’n moeilike kalant lyk, uitgenooi is. En dus kom ons weer eens voor een van daardie unieke militêre situasies te staan. Jacques het geen sê in wat gaan gebeur nie. As hy ’n burgerlike was, sou hy vir sy psigiater en die klomp toeskouers kon sê om spore te maak omdat hulle alle professionele grense oorskry. Maar nie hier nie, o nee.
Waar Jacques tot dusver dalk taamlik onbelangstellend was oor sy lot, het dit nou verander. Terwyl ek hom op die ondersoekbed gemaklik maak, kyk hy heeltyd bekommerd na sy kolonel, sy ontsteltenis duidelik sigbaar. Ek voel ook ’n bietjie bang, maar om heeltemal ander redes. Ek bid heimlik dat Jacques goeie are het. Ek wil nie die insteek van die naald vir die binneaarse drup opfoeter in ’n klein kamertjie met twee kolonels en verskeie adjudante nie. Ek vra Jacques om sy mou op te rol. Wat ’n verligting. Hy het tuinslange vir are.
Die vloeistof begin vloei en daarmee saam die ampules Valium. De Jager leun oor, skakel die bandopnemer,