Marc gee Natan kans om te antwoord. Yhoshi se aandag is nie by hulle nie, want sy oë soek deur die menigte na maats wat hy daar verwag.
“Yiskor beteken ‘onthou’ en dit is ’n menora,” sê Natan terwyl hy daarop druk. “En weet jy wat dit is?”
“Lyk soos die blare van iets.”
Die kind grinnik. “Dis ’n olyftakkie. Dit en die menora is ons teken.”
“Dis nie ons teken nie, dis die embleem van die staat Israel,” korrigeer Yhoshi geïrriteerd.
“Ek sien.”
Hulle meng met die skare wat stadig teen die heuwel uit beweeg. Namate hulle al hoër beweeg van die een vlak van die begraafplaas na die volgende, sien hy op die trappe voor hom swart leërstewels, rooi leërstewels, stapskoene, delikate sandale, plakkies, noem maar op. Baie mans het, soos Marc en die seuns, wit hemde aan en donker broeke met swart kalotjies.
“Wat is dit?” vra hy weer gedemp vir Natan, wat dig teen hom loop, en wys na die wit toutjies wat oor sommige broeke hang.
“Dis tzitzit,” verduidelik Natan. “Abba kan later vir jou vertel hoekom ’n mens dit dra.”
Hy laat dit daar. “Waarheen loop almal?”
“Na die nuutste grafte,” sê Marc agter hom. “Dié hier rondom is grafte van verskillende oorloë. Ons kan later daarna kom kyk. Dis baie interessant.”
Daar is soveel mense dat Simon die grafte beswaarlik kan sien, maar dit blyk dat daar derduisende van hulle is – identies met eenvoudige grafstene. Op elkeen is ’n klein wit-en-blou landsvlaggie. Langs die pad wat hulle loop, hang ry op ry groter vlae.
“Die soldate het dit gister kom doen,” lig sy persoonlike gids hom in. “Op elke graf ’n vlaggie kom sit.”
In die volgende uur beleef Simon beelde wat lank daarna nog in sy gedagtes sou bly hang. Marc hou sy vriend dop en begryp wat met hom gebeur. Hy praat dus byna nie; laat Natan eerder toe om hom in te lig.
Hoe nader hulle aan die gedeelte met nuwer grafte kom, hoe meer mense is daar met blomme.
Geen graf blyk sonder blomme of met ’n klein flikkerende kersie daarop te wees nie. Toe hulle by die nuutste groepering grafte aankom, is daar skaars beweegruimte. Maar Natan bring hom na ’n plek waarvandaan hy kan neerkyk op die toneel.
Daar kom ’n ontroering oor Simon. Hy moet sluk weens die noute in sy keel. Op ’n eenvoudige grafsteen soos van elke ander graf is daar op ’n besondere een ’n groot gekleurde foto van ’n swart soldaat in uniform, geweer oor die skouer. ’n Vrou sit daar, haar gesig teen die foto aangeleun. Sy huil sag. Familielede staan om haar geskaar, hulle gesigte is nat van die trane.
“Dis ’n Etiopiese soldaat,” sê Natan sag langs hom.
“Is hulle Jode?”
“Ken.”
By die graf langsaan lê ’n jong seun, kippah op die kop, huilend oor die grafsteen. ’n Man en vrou sit aan die voetenent van die graf, arms om mekaar. By die volgende graf, waarop ’n pragtige rooi krans lê, sit ’n jong man stil met sy kop in sy hande. Nog ’n Etiopiese vrou, met ’n boekie in die hand, waak by ’n graf.
“Sy bid uit die siddur,” vertel Natan gedemp.
“Wat is dit?” fluister Simon.
“Gebedeboek.”
“Sy is ’n Jood?” vra hy weer.
“Ken, Shimón!”
Simon kyk na die jong vrouesoldaat wat ’n entjie van hulle af staan. Vreemd lyk die verfynde handjie met die ligroos naellak wat ’n gevegsgeweer vashou. ’n Jong vrou in burgerdrag, baba in stootkarretjie langs haar, huil bitterlik met haar gesig teen ’n grafsteen aangedruk. Nóg ’n vrou met ’n kleuter op haar skoot rangskik rose op ’n nuwe graf. Haar familielede rondom haar huil droewig. Talle bejaarde mense sit langs die grafte op wit bankies wat beskikbaar gestel is. Die pyn is diep om hul monde en oë gegroef.
Hy sien ’n ma oor ’n grafsteen gebuk wat ’n fluistergesprek met haar seun voer. Hy is in die fleur van sy lewe afgemaai. ’n Jong man, waarskynlik ’n broer, staan woordeloos by haar. Sy verstrengelde hande is wit gekneukel. Hy is in uniform. Simon sien by ’n graf met die foto van ’n jong vrouesoldaat op die steen ’n ou dame wat haar ouma moet wees. Sy raak haar kleindogter se gesig met vertedering aan terwyl trane oor haar wange loop. Daar is soldate wat roerloos by elke graf staan; ’n groepie jong soldate wat ’n strak kringetjie by ’n graf vorm en bitterlik huil.
Wat sou in hulle harte omgaan? wonder hy.
Dit word elfuur en weer sny die sirene deur die treurendes sodat almal daarvan beef. Die soldate kom op aandag en salueer.
“Hoor jy die voëltjie, Shimón?” fluister Natan, sy gesiggie nat van die trane.
“Ek hoor hom,” fluister Simon terug en voel ’n rilling teen sy lyf afloop.
Oor die mikrofoon word in Hebreeus gepsalmodieer. Dis ’n diep vrouestem en die geluid ruk deur Simon se menswees. Dit het doodstil geword. Daar is net die geluid van mense wat sag huil.
“El Malei Rachamim,” prewel Natan.
Marc, wat reg agter Simon kom staan het, buig tot teen sy skouer en sê baie sag. “Dis ’n Joodse gebed vir die siel van ’n persoon wat gesterf het. Kyk op die papier wat jy by die ingang gekry het.”
Simon volg die Engelse vertaling terwyl dit gesing word: “O God vol medelye en ontferming wat in die hemel woon, skenk ware rus op die vleuel van die Shechinah, in die verhewe sfeer van wat heilig en suiwer is, wat skyn soos die luister van die firmament …”
Ná afloop daarvan kom daar beweging onder die skare. Sommige gaan huis toe en ander bly agter om na die toesprake te luister wat oor die mikrofoon uitgesaai word.
Marc-hulle dwaal nog verby die baie grafte terwyl hulle Bibi Netanyahu se toespraak oor luidsprekers hoor van waar die verrigtinge aan die gang is: “Vandag is daar ’n wolk van droefheid wat Jerusalem omsluit,” sê hy in Engels. “Trouens, dit omsluit altyd families, gesinne, kinders, weduwees, vriendinne, broers en susters wie se geliefdes gedurende Israel se oorloë gedood word terwyl hulle hul pligte uitvoer; en hierdie dinge gebeur terwyl konflikte voortwoed tussen die oorloë en wanneer brute terreuraanvalle geloods word.
“Vandag smee ons onderling ’n verbintenis en deel ons die lot wat almal van ons met die diep bedroefde families en gesinne verbind. Almal van ons saam buig die hoof ter nagedagtenis aan die gevalle soldate en die ander wat deur die toedoen van terroriste gedood is. Ons is een nasie.”
Almal in die begraafplaas kom aan die einde van die seremonie tot stilstand toe die ontroerende klanke van HaTikvah die lug vul en mense net daar waar hulle is, op aandag staan.
“HaTikvah. Dis ons volkslied,” fluister Natan vir Simon.
Toe dit klaar is, draai Marc emosioneel na Simon, sy oë blink van ingehoue trane.
“HaTikvah beteken ‘die hoop’. Dis ’n hoop wat 2 000 jaar oud is en wat ons na hierdie land teruggebring het wat ons, ten spyte van alles, hier hou en wat ons wat uit soveel verskillende agtergronde afkomstig is, kom saambind. Dis die hoop wat ouers van soldate help om nie van hul verstand af te raak nie en wat dit vir ons seuns en dogters moontlik maak om in die IDF te dien.”
Simon lê sy hand op Marc se skouer. Hy het nie woorde nie.
Yom Ha’Atzmaut
18/19 April
3/4 Iyar 5778
Simon leer al gou dat Israel se Onafhanklikheidsdag een van uitbundige feestelikheid is. Dis of die bitter pyn van Yom HaZikaron draagliker word voor die jubeling waarmee die totstandkoming van ’n eie staat ná soveel swerfjare