Płytkopochodny czynnik wzrostu (ang. plateled-derived growth factor – PDGF) wytwarzany jest przez trombocyty. Rodzina PDGF obejmuje pięć izoform, których właściwości biologiczne wyraźnie się różnią. W czasie embriogenezy PDGF jest odpowiedzialny m.in. za pobudzenie do wzrostu mięśni. Ze względu na obecność receptorów PDGF na komórkach śródbłonka ma on również działanie angiogenne. Obecnie prowadzone są badania kliniczne nad zastosowaniem PDGF w leczeniu ran oraz stopy cukrzycowej. Dostępny jest lek Regranex, zawierający bekaplerminę, rekombinowany ludzki czynnik wzrostu pochodzenia płytkowego (rhPDGF-BB), który ma aktywność biologiczną podobną do PDGF. Polega ona na pobudzeniu chemotaktycznego przyciągania i proliferacji komórek zaangażowanych w gojenie ran. W ten sposób wspomaga wzrost prawidłowej tkanki niezbędnej w procesie gojenia.
Potencjalnym powodem wykorzystywania PDGF w celach dopingowych, podobnie jak innych czynników wzrostu, jest poprawienie ukrwienia mięśni. Działania niepożądane przy niekontrolowanym stosowaniu PDGF mogą obejmować rozwój chorób nowotworowych.
5.3.7. Czynniki wzrostu fibroblastów
Czynniki wzrostu fibroblastów (ang. fibroblast growth factors – FGFs) to rodzina 22 protein, które są szeroko rozpowszechnione w całym organizmie ludzkim, aby pełnić różnorodne funkcje w procesach proliferacji i różnicowania wielu komórek i tkanek. Przynależność do rodziny FGFs nie jest związana z podobieństwem w działaniach na komórki, lecz z obecnością nieodłącznej domeny składającej się z ok. 120 aminokwasów, która pośredniczy w przyłączaniu się FGFs do receptorów błonowych dla czynników wzrostu fibroblastów. Najlepiej poznanym przedstawicielem tej grupy jest FGF-1, białko o masie cząsteczkowej 17 kDa, które działa mitogennie na wiele komórek, indukując syntezę DNA, oraz bierze udział w takich procesach, jak stymulacja migracji komórek, angiogeneza czy gojenie ran. Potencjalnie może być wykorzystywany w celach terapeutycznych, takich jak leczenie ran, złamań oraz w neuroprotekcji. Lek nie przeszedł jednak pozytywnie testów III fazy w badaniu TAMARIS i nie udowodniono jego skuteczności w leczeniu krytycznego niedokrwienia kończyn dolnych. Czynniki wzrostu fibroblastów można znaleźć w składzie produktów kosmetycznych. Ich zadaniem ma być aktywacja szklaków sygnalnych, prowadzących do biosyntezy kolagenu, elastyny, lamininy oraz kwasu hialuronowego, a także stymulacja genów, których produkty białkowe są odpowiedzialne za naprawę uszkodzonych komórek skóry.
W 2010 r. na liście WADA pojawił się zapis stanowiący, że zabronione jest stosowanie przez sportowców preparatów pozyskanych z osocza bogatopłytkowego (ang. platelet rich plasma – PRP). Jednak rok później PRP, pomimo obecności w nim niektórych czynników wzrostu, zostało usunięte z wykazu środków dopingujących. Według WADA wyniki prowadzonych badań nad preparatami PRP nie wykazały ich korzystnego wpływu na poprawę zdolności wysiłkowych ponad ten wynikający z potencjalnego efektu terapeutycznego. Oczywiście nie zmienia to faktu, że indywidualne czynniki wzrostu pochodzące z dowolnego innego źródła pozostają niezmiennie zabronione, zgodnie ze stosownymi zapisami klasy S.2 z listy WADA.
1. Bock-Marquette I., Saxena A., White M. i wsp.: Thymozin beta 4 activates integrin-linked kinase and promotes cardiac cell migration, survival and cardiac repair. Nature 2004; 432: 466–472.
2. Esposito S., Deventer K., Van Eenoo P.: Characterisation and identification of a C-terminal amidated mechano-growth factor (MGF) analogue in black market. Rapid Commun. Mass Spectrom. 2012; 26: 686–692.
3. Gołos A., Treliński J.: Kliniczne zastosowanie osocza bogatopłytkowego. Hematologia 2014; 3: 252–259.
4. Handelsman D.J.: Performance enhancing hormone doping in sport [updated 2015 May 19] [w:] Endotext (red. K.R. Feingold, B. Anawalt, A. Boyce i wsp.) [Internet]. South Dartmouth (MA): MDText.com, Inc.; 2000.
5. Jóźków P., Mędraś M.: Hormon wzrostu i IGF-1 jako substancje dopingujące w sporcie wyczynowym. Endokrynol. Pol. 2009; 60: 389–394.
6. Kurzyk A.: Angiogeneza – możliwości, problemy, perspektywy. Post. Biochem. 2015; 61: 25–34.
7. Mizia-Malarz A., Sobol G., Woś H.: Czynniki proangiogenne: naczyniowo-śródbłonkowy czynnik wzrostu (VEGF) i zasadowy czynnik wzrostu fibroblastów (bFGF) – charakterystyka i funkcje. Przeg. Lek. 2008; 65: 353–357.
8. Pikuła M., Langa P., Kosikowska P., Trzonkowski P.: Komórki macierzyste i czynniki wzrostu w gojeniu ran. Post. Hig. Med. Dosw. 2015; 69: 874–885.
9. Scully D., Matsakas A.: Current insights into the potential misuse of platelet-based applications for doping in sports. Int. J. Sports Med. 2019; 40: 427–433.
10. Smart N., Riseboro C., Melville A. i wsp.: Thymozin beta 4 induces adult cardiac progenitor mobilization and neovascularization. Nature 2007; 445: 177–182.
11. Stasik Z.: IGF-1 i IGFBP-3 u chorych na nowotwory. Diagn. Lab. 2018; 54: 267–274.
12. Suwała A., Ziora K., Landowska D.: Budowa i funkcja insulinopodobnych czynników wzrostowych oraz objawy kliniczne niedoboru IGF-1. Endokrynol. Ped. 2010; 9: 47–61.
13. Walpurgis K., Thomas A., Laussmann T. i wsp.: Identification of fibroblast growth factor 1 (FGF1) in a black market product. Drug Test. Anal. 2011; 3: 791–797.
14. Zabłocka B., Goldspink P., Goldspink G., Górecki D.: Mechano-growth factor: an important cog or a loose screw in the repair machinery? Front. Endocrinol. (Lausanne) 2012; 3: 131.
6
β2-MIMETYKI
MONIKA SKRZYPIEC-SPRING
β2-mimetyki (β2-agoniści, agoniści receptorów adrenergicznych β2) od 2004 r. stanowią osobną grupę na Liście substancji i metod zabronionych w sporcie, publikowanej przez WADA. Wcześniej substancje te znajdowały się na liście MKOl w sekcji Inne środki anaboliczne i β2-agoniści o właściwościach anabolicznych. Powodem uznania β2-mimetyków za środki dopingujące było ich działanie ergogeniczne i anaboliczne.
β2-mimetyki stanowią obecnie ważny element standardów leczenia pacjentów z astmą oskrzelową i przewlekłą obturacyjną chorobą płuc. Historia stosowania agonistów receptorów β w chorobach układu oddechowego liczy ok. 5000 lat. W medycynie chińskiej do leczenia schorzeń dróg oddechowych wykorzystywano Ma Huang (Ephedra), roślinę z rodziny przęślowatych (Ephedraceae) zawierającą efedrynę, która aktywuje receptory β2 pośrednio poprzez noradrenalinę. W medycynie zachodniej działanie rozkurczowe efedryny na mięśnie gładkie oskrzeli zostało opisane dopiero na początku XX w. W 1903 r. do leczenia stanów skurczowych oskrzeli wprowadzono adrenalinę w postaci podskórnych iniekcji, a w 1929 r. w postaci wziewnej. W toku dalszych badań, w latach 40. XX w., do leczenia wprowadzono izoprenalinę, która była pierwszym, czystym β-agonistą, choć nieselektywnym (aktywującym zarówno receptory β1, jak i β2). Izoprenalina była najpowszechniejszym lekiem wziewnym stosowanym w leczeniu dychawicy oskrzelowej przez kolejnych 20 lat. Pierwszy wybiórczy β2-agonista, salbutamol, został zsyntetyzowany w 1968 r. Wyparł on izoprenalinę ze względu na mniejszą ilość działań niepożądanych i lepsze właściwości farmakokinetyczne. Głównym ograniczeniem stosowania β2-agonistów w latach 60. i 70. XX w. był ich krótki czas działania (4–6 godzin). Kolejnym krokiem milowym w terapii stanów skurczowych oskrzeli było zsyntezowanie w latach 80. XX w. długo działających β2-mimetyków, tj. salmeterolu i formoterolu.
6.1. PODZIAŁ β2-MIMETYKÓW
W zależności od czasu działania β2-mimetyki można podzielić na trzy grupy:
■