Makrofagi to duże komórki (średnica rzędu 20 μm), zdolne do fagocytozy profesjonalnej (profesjonalne fagocyty to komórki, które fagocytozę realizują szczególnie aktywnie i skutecznie; oprócz makrofagów należą do nich monocyty, neutrofile, mastocyty oraz komórki dendrytyczne). Fagocytozie podlegają mikroorganizmy, komórki nowotworowe, szczątki komórek, substancje obce i inne struktury. Komórki te powstają w szpiku kostnym, różnicując się z monocytów. Zalicza się do nich kilka klas komórek występujących w różnych lokalizacjach, w różnych tkankach. Należą do nich np. histiocyty, komórki Kupffera, komórki mikrogleju, makrofagi tkanki tłuszczowej, osteoklasty i inne. Razem stanowią układ fagocytów jednojądrzastych, dawniej określany jako układ siateczkowo-śródbłonkowy. Mikroorganizmy są zabijane na drodze mechanizmów zależnych i niezależnych od tlenu (omówione dalej).
Neutrofile również są fagocytami, i to wyjątkowo skutecznymi i szybkimi. Zwykle w procesach zapalnych reagują jako jedne z pierwszych; w ich przypadku fagocytoza i uśmiercenie komórki bakteryjnej trwa kilka minut, w przypadku makrofagów są to godziny. Stanowią najliczniejszą frakcję białych krwinek w krwi, z której migrują w kierunku bodźców chemicznych, takich jak: interleukina 8 (IL-8), interferon γ, leukotrien B4 lub N-formylometionino-leucyno-fenyloalanina (fMLP). W swoim krótkim życiu (od kilku do kilkudziesięciu godzin) biorą udział w fagocytozie specyficznej (opsonizowanych, czyli pokrytych przeciwciałami, antygenów), zabijając mikroorganizmy zwykle reaktywnymi formami tlenu. Wydzielają też liczne substancje wspomagające procesy zapalne, m.in.: mieloperoksydazę (peroksydaza produkująca kwas nadchlorowy, o zielonej barwie pochodzącej z formy hemu), białka zwiększające przepuszczalność, defenzyny, proteazy serynowe (w tym katepsynę), elastazę, kolagenazę (ułatwiające migrowanie przez tkanki łączne), laktoferrynę (białko niszczące RNA, ale również wiążące żelazo konieczne do metabolizmu bakteryjnego), katelicydyny (opisane pod koniec rozdziału) i histaminazę ograniczającą procesy zapalne.
Mastocyty aktywowane są poprzez receptor FcεR1 dla fragmentu Fc immunoglobulin IgE. Receptor ten ma tak wielkie powinowactwo do IgE, że przeciwciała nieodwracalnie się z nim łączą i pokrywają całą powierzchnię mastocytów. Kiedy do takiego przeciwciała przyłączy się antygen, następuje degranulacja mastocytu, czyli uwolnienie substancji zmagazynowanych w jego pęcherzykach wydzielniczych. Substancjami tymi są m.in.: histamina, serotonina, tryptaza i chymaza (proteazy serynowe), heparyna oraz enzymy lizosomalne.
Ponadto, mastocyty doraźnie syntetyzują mediatory lipidowe, pochodne kwasu arachidonowego (prostaglandyny, leukotrieny, tromboksan, czynnik aktywujący płytki) oraz reaktywne formy tlenu, a także czynnik chemotaktyczny dla eozynofilów A. Histamina jest klasycznym mediatorem zapalenia, powodującym rozszerzenie i wzrost przepuszczalności naczyń krwionośnych, a w konsekwencji – zaczerwienienie, rozgrzanie i obrzęk. Ponadto, uwrażliwia zakończenia nerwowe, co skutkuje bólem i swędzeniem. Pozostałe efekty ich pobudzenia są mniej zauważalne, jednak różnorodne funkcje innych wydzielanych substancji świadczą o bardzo szerokim wpływie na reakcje zapalne.
Komórki te zlokalizowane są głównie w okolicy nabłonków (powłoki ciała) i tkanek łącznych, wzdłuż naczyń krwionośnych oraz nerwów, czyli w tych lokalizacjach, które wykorzystane mogą być przez patogeny do wniknięcia do organizmu i późniejszego przemieszczania się. Jak na komórki powstające w szpiku kostnym, unikalna jest ich obecność w mózgu, gdzie współpracują z (również unikalnym) układem neuroimmunologicznym bazującym na komórkach glejowych.
Największe znaczenie mastocyty mają w procesie zwalczania pasożytów, w tym – przedostających się do organizmu przez skórę. Jednocześnie odgrywają kluczową rolę w alergiach mediowanych przez IgE (dla których mastocyty posiadają receptor), odpowiadając również częściowo za choroby autoimmunologiczne.
Inne granulocyty to bazofile (granulocyty zasadochłonne) i eozynofile (granulocyty kwasochłonne). Podstawowymi substancjami wydzielanymi przez bazofile są: histamina, serotonina i heparyna, ponadto cytokiny, leukotrieny, interleukiny (zwłaszcza bardzo istotna dla funkcjonowania przeciwciał IgE interleukina 4), elastaza. Posiadają receptory wiążące IgE, czego konsekwencją jest ich rola w alergiach. W dużym stopniu odpowiadają za reakcje wobec pasożytów. Eozynofile po aktywacji uwalniają reaktywne formy tlenu, mediatory lipidowe, liczne cytokiny (w tym czynnik martwicy nowotworu, TNFα), czynniki wzrostu (różnicujący – TGFβ, płytkopochodny – PDGF), RNazy. Ponadto wydzielają główne białko zasadowe (MBP – major basic protein, działające jako cytotoksyna), białko kationowe eozynofilów (ECP – eosinophil cationic protein – rybonukleazę), neurotoksynę pochodną eozynofilów (również rybonukleaza) i peroksydazę eozynofilową. Ich aktywność skierowana jest szczególnie w kierunku zwalczania inwazji pasożytniczych oraz infekcji wirusowych.
Komórki dendrytyczne powstają początkowo podobnie jak makrofagi, lecz później inaczej się różnicują, czynnościowo i morfologicznie. Wykształcają szerokie, płatowate wypustki (stąd nazwa). Należą do komórek prezentujących antygen. Ich charakterystycznym przedstawicielem są komórki Langerhansa obecne w naskórku. Ich funkcja polega na tym, że po kontakcie z antygenem ulegają aktywacji i przemieszczają się do węzłów chłonnych (limfatycznych), gdzie wchodzą w interakcje z komórkami T oraz B. Komórki dendrytyczne posiadają tzw. receptory rozpoznające wzorce (PRR – pathogen recognition receptors), m.in. receptory typu toll-like; PRR odróżniają własne komórki organizmu od obcych (rozpoznawanie związane z patogenem, PAMP – pathogen-associated molecular pattern) oraz własne komórki od również własnych, ale uszkodzonych (rozpoznawanie związane z uszkodzeniem, DAMP – damage-associated molecular pattern). Po aktywacji odpowiedniego receptora komórka dendrytyczna przechodzi w formę dojrzałą i migruje do węzła chłonnego. Tam aktywują komórki T (pomocnicze i cytotoksyczne) oraz komórki B poprzez zaprezentowanie im antygenu wyciętego enzymatycznie z obcej komórki.
Limfocyty to komórki B i T (w tym NK – natural killer). Komórki B mają receptory, dzięki którym wiążą antygen i ulegają aktywacji. Aktywacja ma miejsce w śledzionie lub węzłach chłonnych, może odbywać się w sposób zależny albo niezależny od limfocytów T. Aktywowane komórki B różnicują się w komórki plazmatyczne i produkują przeciwciała. Istnieje kilka różnych typów komórek B: plazmatyczne, pamięci, regulujące, komórki B1 itd. Wśród komórek T wyróżnia się: cytotoksyczne, pomocnicze, komórki pamięci immunologicznej, regulujące. Do komórek T zalicza się także typ NK. Komórki cytotoksyczne bezpośrednio realizują odpowiedź komórkową – niszczą komórki obce. Podobnie jak NK realizują to w odniesieniu do tych komórek organizmu, które mają na powierzchni uszkodzony układ główny zgodności tkankowej (MHC – major histocompatibility complex) – tj. zainfekowanych wirusami oraz komórek nowotworowych. Komórki pomocnicze wspomagają funkcje innych limfocytów, ich różnicowanie, dojrzewanie i aktywację procesów zapalnych. Komórki pamięci przechowują informacje o znanych antygenach. Należą do nich komórki pamięci centralne, efektorowe, tkankowe, pamięci wirtualnej. Komórki regulujące odpowiadają m.in. za tolerancję immunologiczną (czyli brak reakcji na konkretny antygen, również własne antygeny organizmu).
Płytki krwi nie są komórkami, ale również wytwarzają, magazynują i uwalniają w odpowiedzi na obecność IgE liczne mediatory zapalenia, takie jak np. histamina, serotonina, adenozyna, tromboksan, płytkopochodny czynnik wzrostu. Regulują w dużym stopniu aktywność neutrofilów – ich zdolność do syntezy wielu substancji (reaktywnych form tlenu, integryn itd.).