Rozmieszczenie tkanki tłuszczowej nie podlega żadnym wpływom z zewnątrz, niemożliwe jest jej nieinwazyjne wyeliminowanie w wybranym miejscu, z pozostawieniem w innym, np. w wyniku ćwiczeń fizycznych, masażu czy stosowania kremów.
Tkanka podskórna, poza oczywistymi funkcjami związanymi z magazynowaniem tłuszczu, izolacją termiczną, poprawą przesuwalności skóry i amortyzowaniem wstrząsów, odgrywa istotną rolę w gospodarce hormonalnej. Adipocyty syntetyzują leptynę, angiotensynogen (biorący udział w regulacji ciśnienia krwi), adiponektynę (reguluje stężenie triglicerydów we krwi), rezystynę (czynnik rozwijający insulinooporność), a także przeprowadzają ostatnie etapy syntezy hormonów płciowych (np. synteza estradiolu z androgenów). Dlatego bardzo istotne jest utrzymywanie prawidłowej ilości tej tkanki.
Zaburzenia ilości tkanki tłuszczowej to lipodystrofie. W związku z wymienionymi powyżej regulacjami hormonalnymi, w których tkanka ta uczestniczy, lipodystrofie mogą powodować poważne stany patologiczne. Zbyt duża ilość tkanki tłuszczowej (lipohipertrofia) może spowodować np. rozwój cukrzycy typu 2 i nadciśnienia tętniczego, a u mężczyzn ginekomastię i impotencję, z kolei niedobór (lipoatrofia) – obniżenie stężenia estrogenów i zaburzenia funkcji układu rozrodczego.
Stanem wynikającym pośrednio z budowy (ale nie z ilości) tkanki tłuszczowej jest cellulit (niebędący lipodystrofią, ponieważ nie stanowi zaburzenia troficznego, odnoszącego się do zaopatrywania, odżywiania). Jeśli zwiększa się objętość wody w tkankach (np. wskutek modnego obecnie picia zbyt dużej ilości wody lub zastojów limfy), zraziki tkanki tłuszczowej są wypychane na zewnątrz. Jeśli sieć włókien kolagenowych skóry właściwej jest stosunkowo rzadka, staje się to widoczne w postaci nierównomiernych zgrubień na powierzchni skóry. Dlatego bardziej narażone na rozwój cellulitu są kobiety (w ich skórze sieć kolagenu jest delikatniejsza). Nie ma żadnych metod zmiany tego stanu. Promowane w takim kierunku zabiegi jedynie doraźnie odwadniają tkanki, chwilowo zmniejszając wypychanie zrazików. Po kilku godzinach jednak, po ponownym nawodnieniu tkanek, sytuacja wraca do stanu wyjściowego, nie zmienia się w żaden sposób budowa tkanek, więc powtarzanie zabiegów nie utrwali efektu. Podobnie, jedynym składnikiem kosmetyków o działaniu pozornie przeciwcellulitowym jest kofeina (również tylko chwilowo odwadniająca). Metabolizm tkanki tłuszczowej i jej regulacje hormonalne zostaną omówione w rozdziale 7.
6.4. Budowa histologiczna przydatków skóry
Przydatkami skóry nazywa się wytwory naskórka wspomagające funkcje skóry. Są one wytworami naskórka w tym sensie, że powstają z wpuklonego nabłonka, który albo dzieli się, powodując miejscowe ciągłe przyrastanie niezłuszczających się komórek, albo podejmuje funkcję wydzielniczą. Wytworami takimi są rogi, szpony, kopyta, sierść, pazury, łuski, a u człowieka włosy, paznokcie oraz gruczoły potowe, łojowe, sutkowe.
6.4.1. Włosy
Włosy (pilus, -i) można traktować jako rodzaj wielowarstwowego nabłonka, który wciąż wyrasta z okrągłego pola komórek rozrodczych i ulega stopniowo apoptozie z zachodzącą w komórkach keratynizacją, ale nie złuszcza się, wskutek czego powstaje walcowata struktura o bardzo dużej wysokości.
Włos położony jest w mieszku włosowym, będącym głębokim, ale o małej średnicy, wpukleniem naskórka dochodzącym aż do tkanki podskórnej. Ściany i dno tego zagłębienia są więc zbudowane z tkanki nabłonkowej, która na dnie tworzy macierz włosa. Mieszek zwykle nie wpukla się w skórę pod kątem prostym, lecz ukośnie (dzięki temu włos może się prostować, „jeżyć”, co określane jest jako piloerekcja). Najgłębiej położona część mieszka włosowego jest lekko rozszerzona i nosi nazwę cebulki włosa (bulbus pili). Uwypukla się do niej od strony tkanki łącznej (w kierunku powierzchni skóry) brodawka włosa z naczyniami krwionośnymi i nerwami. Podziały komórek macierzy włosa powodują wzrastanie koncentrycznych warstw komórek, budujących włos właściwy i pochewkę wewnętrzną włosa. Środek włosa właściwego to jego rdzeń, na zewnątrz leży kora włosa. Całość otoczona jest powłoczką włosa właściwego, która ma grubość tylko jednej komórki. Komórki powłoczki ułożone są dachówkowato, zachodząc na siebie, z wolną krawędzią skierowaną na zewnątrz skóry (w kierunku wzrostu włosa). Pochewka wewnętrzna również jest trójwarstwowa. Od strony włosa leży powłoczka pochewki wewnętrznej (podobnie jak powłoczka włosa właściwego jednowarstwowa i dachówkowato ułożona, z komórkami zazębiającymi się z komórkami powłoczki włosa właściwego), a bardziej na zewnątrz – warstwa Huxleya i warstwa Henlego.
Jeszcze bardziej na zewnątrz położona jest już pochewka zewnętrzna, będąca ścianą mieszka włosowego. Zbudowana jest w okolicach cebulki z warstwy podstawnej i kolczystej, a od strony ujścia mieszka – ze wszystkich warstw naskórka, oddzielonych od otaczającej tkanki łącznej blaszką szklistą.
Do mieszka włosowego uchodzi gruczoł łojowy. Czasem mieszek z cebulką, włosem i gruczołem łojowym określa się jako aparat włosowo-łojowy; jest on otoczony łącznotkankową torebką. Między torebką a warstwą brodawkową skóry właściwej rozpięty jest mięsień przywłośny. Leży on zawsze po tej samej stronie co gruczoł łojowy (jego skurcz powoduje wyciskanie wydzieliny do mieszka i jednocześnie odsunięcie włosa od ujścia gruczołu i prostowanie włosa, przez co jego wolny koniec mniej przylega do powierzchni skóry).
Między ujściem gruczołu łojowego a cebulką umiejscowione jest na ścianie mieszka wybrzuszenie włosa – małe uwypuklenie, zawierające komórki macierzyste. Umożliwiają one odtworzenie cebulki po uszkodzeniu (np. po wyrwaniu włosa) lub w przebiegu cyklu opisanego poniżej. Miejsce to stanowi granicę między częścią stałą mieszka – w stronę powierzchni skóry, a zmienną – w stronę cebulki (ryc. 6.7).
Komórki we włosie nie są ułożone równolegle do kierunku wzrostu (jak w naskórku), lecz wzdłuż, co bardzo przyspiesza ich wydłużanie. Rosną w tempie około 1/3 mm na dobę, co oznacza przyrost rzędu 12 cm rocznie. Okres wzrostu włosa to anagen, po którym następuje katagen, zahamowanie wzrostu. Ma to miejsce po kilku–kilkunastu miesiącach. Potem włos może wypaść lub podjąć dalszy wzrost. Telogen to faza cyklu, w której macierz wchodzi w okres całkowitego spoczynku, włos wypada. 10–20% cebulek włosów głowy jest w stadium telogenu, dlatego naturalne jest wypadanie do 100 włosów w ciągu doby, bez nasilania objawów łysienia. Cebulka ulega uwstecznieniu, po czym odbudowuje się i zaczyna wyrastać nowy włos. Każda cebulka przechodzi kilkanaście–kilkadziesiąt takich cykli trwających kilka lat w ciągu życia.
Rycina 6.7.
Budowa włosa i cebulki włosa: a – torebka łącznotkankowa; b – blaszka szklista; c – pochewka zewnętrzna; d – warstwa Henlego; e – warstwa Huxleya; f – otoczka (powłoczka) pochewki wewnętrznej; g – powłoczka włosa właściwego; h – kora włosa; i – rdzeń włosa; j – pasma barwnika włosa; k – brodawka włosa.
Wyróżnia się włosy długie („owłosienie terminalne”), pokrywające głowę (włącznie z brodą i wąsami), doły pachowe, okolice krocza, meszek włosowy pokrywający resztę ciała oprócz podeszew stóp, wewnętrznej powierzchni dłoni, części narządów płciowych zewnętrznych, oraz włosy krótkie grube