Nadal jesteśmy więc zdominowani ocenami stanu gospodarki przez pryzmat PKB, co niejednokrotnie odwraca uwagę od innych ważkich spraw i zniekształca politykę rozwoju.
W tym porównaniu Polska plasuje się dopiero na 67. miejscu na świecie z PKB na mieszkańca liczonym według parytetu siły nabywczej w wysokości 29,6 tys. dolarów. Wyprzedzają nas nieco takie kraje, jak Trinidad i Tobago oraz Portugalia, a bezpośrednio za Polską lokują się Malezja i Rosja, a także Grecja, której PKB w bieżącej dekadzie spadł aż o 1/4. Jeśli zaś porównywać kondycję społeczno-gospodarczą z punktu widzenia IHDI, który bierze pod uwagę nie tylko poziom PKB na mieszkańca, lecz także stan kapitału ludzkiego ocenianego na podstawie poziomu edukacji i zdrowotności społeczeństwa oraz nierówności w podziale dochodów ludności, to rysuje się obraz zgoła odmienny. Jest on zdecydowanie bardziej adekwatny w odniesieniu do oceny rzeczywistej sytuacji społeczno-gospodarczej. W takim ujęciu Polska wypada zdecydowanie korzystniej, plasując się ze wskaźnikiem 0,787 na 28. miejscu na świecie, tym razem tuż za Stanami Zjednoczonymi, Estonią i Izraelem i nieco przed Koreą Południową, Węgrami i Włochami13.
Wykres 1.3. Skorygowany o nierówności dochodowe wskaźnik kapitału ludzkiego (IHDI)
Źródło: (UNDP 2019).
Co zaś tyczy się „Strategii dla Polski”, był to wszechstronny program, który daleko wykraczał poza obszary obserwowane nawet w tych bardziej wyrafinowanych wskaźnikach, które powstawały w późniejszych latach. Jednakże nie wypracowaliśmy wtedy własnego wskaźnika holistycznego, posługując się z jednej strony podejściem zilustrowanym przy użyciu pięciokąta stabilizacji makroekonomicznej, z drugiej strony konkretnymi miarami realizacji poszczególnych programów węzłowych „Strategii dla Polski”. Było ich w sumie 14, pierwotnie 10 (Kołodko 1994), wkrótce potem jeszcze 4 (Kołodko 1996):
1. Partnerskie stosunki pracy i negocjacyjny mechanizm regulacji płac.
2. Reforma systemu zabezpieczenia społecznego.
3. Przeciwdziałanie bezrobociu.
4. Rozwój obszarów wiejskich.
5. Inwestowanie w kapitał ludzki.
6. Zarządzanie majątkiem państwowym oraz procesy przekształceń własnościowych.
7. Średniookresowa strategia finansowa.
8. Rozwój i reforma sektora finansowego.
9. Bezpieczeństwo obrotu gospodarczego i absorpcja szarej strefy.
10. Międzynarodowa konkurencyjność polskiej gospodarki.
11. Polityka regionalna.
12. Ochrona środowiska i ekorozwój.
13. Polityka mieszkaniowa.
14. Od OECD do Unii Europejskiej.
Każdemu programowi węzłowemu towarzyszył specjalny wskaźnik, tzw. główne kryterium wykonawcze, za pomocą którego w sposób skwantyfikowany była oceniana realizacja programu, co ułatwiało monitorowanie postępu na poszczególnych obszarach, do których adresowana była „Strategia dla Polski”. Było to istotne novum instytucjonalne, gdyż nigdy wcześniej takiego instrumentu w polityce gospodarczej nie stosowano. Przyjęte w programie kryteria wykonawcze zostały z nawiązką spełnione, natomiast wszystkie ilościowe wskaźniki wyznaczające poszczególne wierzchołki pięciokąta, począwszy od skali wzrostu produkcji w latach 1994–1997 zostały przekroczone.
Warto spojrzeć na podobny pięciokąt – przy jego odmiennym, korespondującym z aktualnymi realiami makroekonomicznymi wyskalowaniu – w odniesieniu do obecnej sytuacji. Wierzchołki pięciokątów dla każdego z analizowanych lat wyznaczają dane dotyczące:
• tempa wzrostu PKB (na osi od 0 do 10),
• stopy bezrobocia (na osi od 10 do 0),
• stopa inflacji na koniec roku, grudzień do grudnia (na osi od 5 do 0),
• stosunek deficytu budżetowego do PKB (na osi od 5 do 0),
• stosunek deficytu na rachunku obrotów bieżących do PKB (na osi od 5 do 0).
Tabela 1.1. Wzrost PKB, inflacja i bezrobocie oraz saldo budżetu państwa i rachunku obrotów bieżących do PKB w latach 2015–2018 (w %)
Źródło: dane GUS.
W szczególnych przypadkach – gdy w 2015 roku nie było wzrostu ogólnego poziomu cen, odnotowano bowiem ich minimalny (o 0,5%) spadek w grudniu w porównaniu z grudniem roku poprzedniego, oraz gdy w roku 2017 saldo obrotów bieżących w stosunku do produktu brutto było śladowo dodatnie (0,2%) – na wykresie te sytuacje zaznaczono na poziomie 0, a więc na samym wierzchołku pięciokąta.
Wykres 1.4. Pięciokąt stabilizacji makroekonomicznej w latach 2015–2018
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS i NBP.
Co wynika z porównania lat 1994–1997 z latami 2015–2018? Otóż bezsprzecznie ogólna sytuacja jest w ostatnim czteroleciu wyraźnie lepsza niż w czteroleciu „Strategii dla Polski”, przy czym skala postępu w odniesieniu do dynamiki produkcji wtedy była odczuwalnie większa. PKB rósł dużo szybciej, również dlatego że można było wciąż sięgać do płytkich rezerw wzrostu gospodarczego, jak chociażby do transferu siły roboczej z niskowydajnego rolnictwa do bardziej wydajnych przemysłu i usług. Co więcej, pole pięciokąta w następnych latach będzie się kurczyć, trudno bowiem oczekiwać aż tak dobrych wyników w odniesieniu do tempa wzrostu dochodów, zatrudnienia, wzrostu cen oraz sald budżetu i obrotów bieżących w zewnętrznych stosunkach handlowo-finansowych, jak w 2018 roku. Dla gospodarki był to rok zaiste niezły. Niestety tylko dla gospodarki.
Co by było, gdyby…
Zostawiając na boku irracjonalne, motywowane ideologicznie i politycznie opinie, że ćwierćwiecze 1990–2015 to okres zupełnie zmarnowany, a kiedy indziej jedno pasmo sukcesów, że raz doprowadził gospodarkę do ruiny, innym razem uczynił ją świetlistym przykładem dla wszystkich innych, trzeba po prostu stwierdzić, że był on wewnętrznie zróżnicowany. Odmienne było tempo reform strukturalnych i budowy instytucji gospodarki rynkowej, inna w poszczególnych podokresach była dynamika produkcji, konsumpcji i inwestycji oraz eksportu i importu, bynajmniej nie w każdym roku i nie na każdym odcinku odnotowywano postęp. Gdyby ograniczyć się wyłącznie do spojrzenia na wahania dynamiki PKB oraz związanego z tymi fluktuacjami okresami wzrostu i spadku bezrobocia, to łatwo zauważyć przemienność okresów lepszych i gorszych. Trudno też nie dostrzec, że korespondowały one z cyklami politycznymi. Także na tym tle lata realizacji „Strategii dla Polski” wyróżniają się jednoznacznie pozytywnie, tempo wzrostu zasadniczo przyspieszyło, stopa bezrobocia znacząco się obniżyła.
Wykres 1.5. Periodyzacja trzydziestolecia 1990–2019
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Dane dla 2019 roku według założeń budżetu.
Co ciekawe, wciąż nie ma ani powszechnego konsensusu, ani zgody w gronach profesjonalnych ekonomistów, co można uznać za postęp, a co za jego brak, czy wręcz regres. Pokazuje to, że tak naprawdę