Kolejną ważną zmianą społeczną jest to, że współczesne dzieci mają mniej okazji do uczenia się odpowiedzialności oraz automotywacji, ponieważ ich zaangażowanie i wkład nie są koniecznymi warunkami ekonomicznego przetrwania rodziny. W imię miłości dajemy dzieciom za dużo, nie żądając wiele w zamian, co prowadzi do pojawienia się u nich postawy „należy mi się”. Zbyt wiele matek i ojców uważa, że dobry rodzic to taki, który chroni swoje dziecko przed każdym rozczarowaniem. Stajemy się nadopiekuńczy i w ten sposób pozbawiamy dzieci okazji do rozwijania w sobie wiary w umiejętność poradzenia sobie zarówno ze wzlotami, jak i upadkami. Często zaniedbujemy uczenie konkretnych umiejętności z powodu nadmiernej ilości obowiązków, spraw do załatwienia lub po prostu braku świadomości, jak ważne jest, by każdy łącznie z dziećmi miał wkład we wspólne dobro. Nie pozwalamy im w sposób wartościowy i odpowiedzialny wpływać na kształt rodzinnej wspólnoty i w ten sposób czuć przynależność oraz znaczenie, a potem narzekamy i krytykujemy je za to, że nie nauczyły się tej odpowiedzialności.
Ani nadmierna surowość, ani zbytnia pobłażliwość ze strony rodziców i nauczycieli nie sprzyjają kształtowaniu odpowiedzialnej postawy u dzieci. Korzystne warunki pojawiają się wtedy, kiedy stwarza się dzieciom możliwość do przyswajania wartościowych kompetencji życiowych i społecznych kształtujących charakter, w atmosferze uprzejmości, stanowczości oraz szacunku.
Należy podkreślić, że brak kar nie oznacza pozwalania dzieciom na wszystko. Powinniśmy stwarzać im okazje do brania odpowiedzialności również za przywileje. Inaczej wyrosną na ludzi przekonanych, że jedynym sposobem osiągnięcia przynależności i znaczenia jest manipulowanie innymi tak, by im usługiwali. Niektóre dzieci rozwijają się w przekonaniu: „Czuję się kochany tylko wtedy, kiedy inni się mną zajmują”. Inne z kolei rezygnują z jakiegokolwiek wysiłku, ponieważ każde ich zachowanie wiąże się ze wstydem i bólem. Najsmutniejsza sytuacja to taka, gdy pojawia się w nich myśl: „Nie jestem wystarczająco dobry”, oznacza ona bowiem, że nie mają żadnych okazji do ćwiczenia umiejętności, dzięki którym mogłyby poczuć się zdolne. Większość energii zużywają wówczas na mało konstruktywne zachowania typu bunt czy ucieczka.
Jeśli dzieci całą energię oraz inteligencję wykorzystują, by manipulować innymi, buntować się lub unikać tego, co nieprzyjemne, nie rozwijają niezbędnych umiejętności życiowych. W książce Raising Self-Reliant Children in a Self-Indulgent World4 (Wychowywanie samodzielnych dzieci w pobłażającym sobie świecie) H. Stephen Glenn i ja wyróżniliśmy siedem ważnych przekonań i umiejętności koniecznych do rozwoju kompetentnych społecznie oraz życiowo jednostek. Oto one:
1) głębokie przekonanie o osobistych zdolnościach: „Jestem zdolny i kompetentny”;
2) głębokie przekonanie o własnym znaczeniu w relacjach z najbliższymi osobami: „To, co wnoszę, jest ważne i jestem naprawdę potrzebny”;
3) głębokie przekonanie o osobistej mocy lub wpływie na własne życie: „Mam wpływ na to, co się ze mną dzieje”;
4) dobrze rozwinięte umiejętności intrapersonalne – rozumienie własnych emocji i wykorzystanie tej wiedzy do rozwijania samodyscypliny i samokontroli;
5) dobrze rozwinięte umiejętności interpersonalne – umiejętność pracy z innymi oraz zawierania przyjaźni dzięki dobrej komunikacji, współpracy, negocjacjom, dzieleniu się i empatii;
6) dobrze rozwinięta umiejętność systemowego podejścia do życia: reagowanie na ograniczenia codziennego życia oraz radzenie sobie z konsekwencjami w sposób odpowiedzialny, elastyczny i spójny;
7) dobrze rozwinięta umiejętność oceny – mądra i spokojna ocena sytuacji zgodnie z wyznawanymi wartościami.
Dzieci nabywały tych przekonań i umiejętności w sposób naturalny, gdy pozwalano im pracować ramię w ramię z rodzicami. Można powiedzieć, że były kimś w rodzaju stażystów i w znaczący sposób kształtowały styl życia rodziny. Ironia polega na tym, że w dawnych, dobrych czasach dzieci miały mnóstwo okazji, by rozwijać umiejętności życiowe, a mało, by wprowadzać je w życie. Dziś zaś świat jest pełen okazji i wyzwań, na które niewiele dzieci jest gotowych.
Współczesne dzieci rzadko mają naturalną okazję, by poczuć się potrzebne i ważne, ale tę możliwość mogą im stworzyć rodzice i nauczyciele. Cudowna korzyść uboczna jest taka, że ucząc się bardziej skutecznych sposobów pomagania dzieciom i uczniom w nabywaniu zdrowych przekonań oraz umiejętności, opiekunowie mogą wyeliminować większość problemów wychowawczych. Znaczna część przejawów nieodpowiedniego zachowania wynika z braku rozwoju siedmiu ważnych przekonań i umiejętności, a uświadomienie sobie, dlaczego dzieci nie zachowują się tak jak kiedyś, to pierwszy krok do zmiany. Musimy po pierwsze zrozumieć, że metody polegające na kontroli, które świetnie sprawdzały się wiele lat temu, dziś nie przynoszą pożądanych rezultatów. Po drugie – pogodzić się z tym, że to na nas spoczywa obowiązek, nieco sztucznego, tworzenia warunków (kiedyś pojawiających się w sposób naturalny), w których dzieci mogą uczyć się odpowiedzialności i automotywacji. Po trzecie i najważniejsze – zrozumieć, że współpraca oparta na wzajemnym szacunku i dzieleniu się odpowiedzialnością jest bardziej skuteczna niż autorytarna kontrola (zob. tabela 1).
W zależności od wybranego podejścia rodzice i nauczyciele prezentują różne postawy.
Surowość : „Oto zasady, które cię obowiązują. Za niestosowanie się do nich czeka cię kara”. Dzieci nie biorą udziału w podejmowaniu decyzji.
Pobłażliwość : Zasady nie istnieją. Będziemy się kochać i będziemy szczęśliwi. „Własne zasady będziesz mógł ustalić później”.
Pozytywna dyscyplina : „Wspólnie ustalimy zasady dobre dla wszystkich. W przypadku problemów razem wybierzemy rozwiązania, które wezmą pod uwagę wszystkie zainteresowane osoby. Jeśli będę musiał dokonać oceny lub podjąć decyzję bez twojej pomocy, będę stanowczy i uprzejmy i będę traktować cię z szacunkiem”.
TABELA 1.
TRZY GŁÓWNE PODEJŚCIA
DO INTERAKCJI DOROSŁY–DZIECKO
Zabawnym sposobem zilustrowania ekstremalnych różnic pomiędzy tymi trzema podejściami jest opowieść dr. Platta5 o małym Janku i jego śniadaniu w trzech różnych domach. W domu surowym, gdzie mama wie najlepiej, co jest najlepsze dla synka, Janek nie może wybrać, co zje na śniadanie. W taki zimny, deszczowy dzień surowe matki na całym świecie wiedzą, że Janek po prostu musi zjeść porcję ciepłej papki. Oczywiście Janek niekoniecznie się z tym zgadza. Patrząc na papkę, mówi: „Ble! Nie chcę tego”. Sto lat temu bycie surową matką było znacznie łatwiejsze. Można było powiedzieć: „Jedz!” i Janek musiałby usłuchać. Dziś jest to nieco trudniejsze, stąd aby wyegzekwować posłuszeństwo, mama przechodzi po kolei przez cztery etapy:
Etap pierwszy. Mama usiłuje przekonać Janka, że ciepła papka na śniadanie pozwoli mu czuć się dobrze cały dzień. Czy pamiętasz, co