Przykładem może być zdolność do wykonania ruchu kijem golfowym i trafienie w piłkę lub chwycenie dowolnej piłki. Taki wzorzec wymaga dokładnego i wyregulowanego odczucia pozycji stawu w przestrzeni. Pozycja stawu może być ćwiczona przez osobę trenującą, tak aby osiągnąć ruch automatyczny, niewymagający koncentracji ze strony osoby wykonującej ruch. Jednakże żeby ruch osiągnął pełen automatyzm, musi być wielokrotnie powtarzany, czyli ćwiczący musi zostać poddany treningowi, najlepiej na początku odtwarzając takie same warunki podczas każdej próby. W miarę automatyzacji ruchu ćwiczący może modyfikować ustawienia i obciążenia.
Źródłem impulsów proprioceptywnych jest aktywność proprioreceptorów na obwodzie. Odczucie propriocepcji składa się z informacji pochodzących od neuronów czuciowych zlokalizowanych w uchu wewnętrznym (ruchu i orientacji) i w receptorach rozciągnięcia, umiejscowionych w mięśniach i więzadłach stabilizujących stawy, a także w torebkach stawowych. Są tam specyficzne receptory nerwowe określone jako proprioreceptory, a właściwie są to specyficzne receptory wrażliwe na zmiany ciśnienia, światła, temperatury, dźwięku i innych czuciowych doświadczeń. Proprioreceptory są czasem nazywane receptorami dokładnie stymulującymi.
U człowieka występuje różnica między świadomą i nieświadomą propriocepcją:
● Świadoma propriocepcja jest skomunikowana przez kolumny tylno-przyśrodkowe rdzenia – drogi do móżdżku.
● Nieświadoma propriocepcja jest przenoszona pierwotnie drogą grzbietowo-rdzeniowo-móżdżkową i drogą brzuszną rdzeniowo-móżdżkową do móżdżku.
● Nieświadoma reakcja obserwowana jest w odruchu propriocepcji człowieka lub odruchu prostowania w przypadku, gdy ciało obraca się w innym kierunku, a osoba chce ustawić głowę do tyłu do poziomu oczu w pozycji horyzontalnej. Kontrola pochodzi z móżdżku i części mózgu odpowiedzialnej za równowagę.
Zmysł propriocepcji jest wykorzystywany do testowania ludzi przez oficerów amerykańskiej policji. Policjanci wykorzystują polowy test trzeźwości. Badany jest proszony o dotknięcie palcem wskazującym czubka nosa z zamkniętymi oczami. Osoby z prawidłową propriocepcją mogą zrobić błąd w przedziale do 20 mm, podczas gdy osoby z uszkodzoną propriocepcją nie mogą wykonać tego zadania. Może to świadczyć o zaburzeniach czucia głębokiego lub w przypadku testu polowego być objawem umiarkowanego albo ciężkiego zatrucia alkoholem. Upojenie alkoholowe odpowiada za trudność w zlokalizowaniu kończyn górnych w przestrzeni w stosunku linii środkowej ciała, w tym przypadku do nosa.
Rycina 1.2. Polowy test trzeźwości.
Istnieją liczne, względnie specyficzne testy określające zdolność osoby do propriocepcji. Są one używane w diagnostyce neurologicznej, ortopedycznej, jak również do określenia poziomu sprawności ruchowej zawodnika uprawiającego dyscyplinę sportową. Testy diagnostyczne zostały szczegółowo omówione w podrodziale 1.1.
Propriocepcja pozwala na naukę chodzenia w całkowitej ciemności bez utraty równowagi. Podczas nauki nowych zadań ruchowych, np. sportowych czy związanych ze sztuką, konieczne jest przywrócenie lub prawidłowe stymulowanie proprioceptorów. Istnieje wiele prostych przykładów, które potwierdzają, jak ważny i powszechnie wykorzystywany w aktywnościach życia codziennego jest zmysł czucia głębokiego. Oto kilka przykładów:
● Artysta nie byłby zdolny malować pędzlem na kanwie bez spoglądania na rękę, która porusza pędzlem.
● Nie byłoby możliwe prowadzenie samochodu, ponieważ kierowca nie byłby zdolny do kierowania lub utrzymania pedałów nożnych podczas oglądania drogi.
● Ludzie nie byliby zdolni do chodzenia bez czuwania i pilnowania, gdzie ustawiają stopy.
Odczucie propriocepcji było opisywane przez badania w różnych dyscyplinach. Można przytoczyć następujące przykłady:
● metoda Feldenkraisa,
● technika Alexandra,
● żonglerka,
● wydolność ruchu – marsz po linie,
● lokalizacja przestrzeni – wing-chin i tai-chi.
Metoda Feldenkraisa
W metodzie Feldenkraisa ruch, który podlega świadomej kontroli, jest wykorzystywany jako środek do rozwoju innych zadań ruchowych. Jest to metoda reedukacji ruchowej, samopoznania i rozwoju swojego potencjału poprzez ruch. Jest to metoda edukacyjna, dlatego wykorzystuje się ją w pracy z osobami, które w wyniku wypadku, choroby czy bezruchu straciły możliwość poruszania się. Metoda Feldenkraisa zawiera dwie metody pracy – indywidualną i grupową. Zajęcia indywidualne określa się jako functional integration, czyli integrację funkcjonalną, natomiast zajęcia grupowe jako awareness through movement, czyli świadomość poprzez ruch.
W pracy grupowej uczestnicy wykonują sekwencje ruchowe zwane lekcjami. Lekcja trwa 45–60 minut. Ruchy wykonywane są najczęściej w pozycji leżącej lub siedzącej, a główny nacisk kładzie się na to, aby wykonywane były w wygodnym dla każdego zakresie. W dużym stopniu metoda ta opiera się na doświadczaniu ruchu w sobie i siebie w ruchu. Praca indywidualna wykorzystuje te same metody co praca w grupach. Podczas zajęć indywidualnych nauczyciel delikatnie i w bezbolesnym zakresie porusza ciałem ucznia. Uczeń leży lub siedzi na specjalnym stole, a sesja trwa na ogół 45–50 minut. Celem zajęć jest zmiana nawyków ruchowych u osoby ćwiczącej.
Metoda Alexandra
Twórcą metody był Frederick Matthias Alexander – australijski aktor, miłośnik Szekspira. W pewnym okresie swojego życia z nieznanych przyczyn zaczął tracić głos. Wszelkie znane metody leczenia okazały się nieskuteczne. Aktor, wykonując ćwiczenia przed lustrem zauważył, że w reakcji na stres związany z występem nieświadomie napinał mięśnie szyi i karku do tego stopnia, że utrudniało to lub nawet uniemożliwiało emisję głosu. Spostrzeżenie to skłoniło go do opracowania ogólnych odruchowych wzorców napięcia mięśni ciała uruchamianych w sytuacji stresu. Technika Alexandra jest metodą reedukacji psychofizycznej i uczy świadomego przywracania naturalności i swobody psychofizycznej organizmu. Podczas lekcji należy bacznie obserwować swoją postawę ciała w trakcie wykonywania różnych czynności i obserwować zmiany napięcia mięśni, nadmierny wysiłek oraz nierównomierne rozłożenie ciężaru ciała. Uświadomienie ćwiczącemu niewłaściwych wzorców i zaburzeń napięcia mięśni ma na celu ich systematyczne eliminowanie. Poczucie fizycznej równowagi generuje stan psychicznego wyciszenia i dystans do spraw, które uprzednio wywoływały u pacjenta silne reakcje emocjonalne.
Żonglerka
Słowo żonglerka pochodzi od francuskiego słowa jongleur i starofrancuskiego jogler. Istnieje także późnołacińska forma joculare łacińskiego słowa joculari: „żartować”.
Żonglerka jest rodzajem rozrywkowej aktywności fizycznej, polegającym na poruszaniu różnymi rekwizytami. Najpowszechniejszą jej formę stanowi wielokrotne podrzucanie przedmiotów w powietrze i ponowne ich chwytanie. Żonglerka może być wykorzystywana jako forma rehabilitacji, gdyż angażuje dużą liczbę proprioreceptorów w różnych częściach ciała.
Rycina 1.3. Żonglerka (wykonała Natalia