© Copyright by Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2014
Wszystkie prawa zastrzeżone.
Przedruk i reprodukcja w jakiejkolwiek postaci całości bądź częśći książki bez pisemnej zgody wydawcy są zabronione.
Autorzy i Wydawnictwo dołożyli wszelkich starań, aby wybór i metodyka zabiegów fizjoterapeutycznych w tym opracowaniu były zgodne z aktualnymi wskazaniami i praktyką kliniczną. Mimo to, ze względu na stan wiedzy, zmiany regulacji prawnych i nieprzerwany napływ nowych wyników badań dotyczących podstawowych i niepożądanych działań fizjoterapii, Czytelnik musi brać pod uwagę informacje producenta sprzętu lub autorów metod, aby nie przeoczyć ewentualnych zmian we wskazaniach i dawkowaniu. Dotyczy to także specjalnych ostrzeżeń i środków ostrożności. Należy o tym pamiętać, zwłaszcza w przypadku nowych lub rzadko stosowanych metod fizjoterapii.
Recenzent: prof. dr hab. med. Krzysztof Klukowski
Wydawca: Jolanta Jedlińska
Redaktor prowadzący: Barbara Nowak-Pacholczak
Redaktor merytoryczny: Zespół
Producent: Magdalena Preder
Projekt okładki i stron tytułowych: Lidia Michalak-Mirońska
Ilustracja na okładce: Agencja fotograficzna Fotolia
eBook został przygotowany na podstawie wydania papierowego z 2014 r., (wyd. I)
Warszawa 2016
ISBN 978-83-200-5112-4
Wydawnictwo Lekarskie PZWL
02-460 Warszawa, ul. Gottlieba Daimlera 2
tel. 22 695-43-21; infolinia 801-142-080
Księgarnia wysyłkowa:
tel. 22 695-44-80
e-mail: [email protected]
Konwersja do EPUB/MOBI: InkPad.pl
Składamy serdeczne wyrazy podziękowania
Pani magister Justynie Stępień za demonstrację poszczególnych ćwiczeń propriocepcji wykorzystanych w niniejszej publikacji
Słowo wstępne
W schorzeniach pourazowych narządów ruchu (złamania kości długich, zerwania więzadeł, uszkodzenia torebek stawowych, zwichnięcia i podwichnięcia stawów kończyn) występują zaburzenia propriocepcji. Są one źródłem utrzymywania się dolegliwości bólowych, zaburzeń lokomocji i pogarszają funkcje życiowe. Poprawa czucia głębokiego wymaga odpowiednich ćwiczeń stymulujących proprioreceptory.
W piśmiennictwie wielu autorów porusza problem poprawy czucia głębokiego w ramach opracowanego ogólnego procesu usprawniania. Są to jednak ćwiczenia pojedyncze i nie zebrano ich w formie zestawu. W przedstawionym przewodniku ćwiczeń podano przykłady ćwiczeń propriocepcji z wykorzystaniem pomocy, takich jak dysk równoważny, piłka „szwedzka” czy trampolina. Omówiono również ćwiczenia korygujące postawę ciała, a także ćwiczenia stosowane dla odzyskania funkcji ręki. Zestaw ten może być modyfikowany ze względu na rodzaj schorzenia i stan pacjenta. Zaletą prezentowanego zestawu ćwiczeń jest jego dostępność, ponieważ każde ćwiczenie może być wykonywane samodzielnie przez pacjenta po odpowiednim instruktażu. Większość urazów stawów prowadzi do zaburzeń czucia głębokiego. Brak powrotu propriocepcji może spowodować ponowny uraz (złamanie, skręcenie, zwichnięcie, upadek) i przeciążenia struktur stawowych. Kształtowanie propriocepcji wymaga systematycznego wykonywania ćwiczeń i jest procesem długotrwałym. Zwykłe aktywności życia codziennego (np. chodzenie) nie są w stanie odtworzyć całkowicie czucia głębokiego.
Do prostych metod przywracania czucia głębokiego można zaliczyć chodzenie po macie gimnastycznej, piasku, nierównym podłożu, a w ostatnim etapie ćwiczeń po trawie i po runie leśnym.
Zestaw ćwiczeń opisany w przewodniku został opracowany na podstawie wieloletniej praktyki klinicznej Autorów oraz pracy w poradniach rehabilitacji. Poradnik do ćwiczeń propriocepcji może być pomocny dla fizjoterapeutów, lekarzy, specjalistów rehabilitacji medycznej, ortopedów, neurologów oraz specjalistów medycyny sportowej, a także dla studentów fizjoterapii i medycyny.
1
Zagadnienia wstępne
Propriocepcja jest zmysłem orientacji, który pozwala na odczucie schematu ciała i ułożenia jego poszczególnych części względem siebie. Czucie głębokie jest odbierane przez receptory, które znajdują się w mięśniach i ścięgnach. Powinno być ono przywracane w schorzeniach narządów ruchu i w schorzeniach neurologicznych. Trening propriocepcji może być również stosowany w ramach profilaktyki przed podjęciem aktywności sportowych.
W języku łacińskim proprius oznacza właściwy, czyli jeden z własnych indywidualnych odbiorów postrzegania. Oznacza również względną pozycję sąsiadujących części ciała, a także zmiany w zakresie wykonywanego ruchu. Należy zwrócić uwagę na to, że występuje różnica pomiędzy eksterocepcją, która oznacza odbiór bodźców z otaczającego świata, i interocepcją, oznaczającą odbiór bólu i ruchów w narządach wewnętrznych.
Pozycja odczuć podczas ruchu była po raz pierwszy opisana w 1557 roku przez Juliusza Caesara „Scaligera” jako odczucie lokomocji. Znacznie później, bo w roku 1826, Charles Bell podał definicję „odczucia mięśni” i to spostrzeżenie przyczyniło się do nazwania go pierwszym autorem tej definicji. Bell opisał mechanizm fizjologicznego feedbacku, a jego teoria zakładała, że rozkazy przekazywane są z mózgu do mięśnia, natomiast reakcje z mięśni są przekazywane w odwrotnym kierunku. W 1880 roku Henry Charlton Bastion zaproponował określenie „kinestezja” zamiast wcześniej używanego pojęcia „odczucie mięśni”. Swoją teorię oparł na stwierdzeniu, że jedna z aferentnych informacji zwrotnie jest przekazywana do mózgu i pochodzi z innych struktur, w skład których wchodzą ścięgna, stawy i mięśnie.
W 1889 roku Alfred Goldscheider zasugerował podział kinestezji na trzy rodzaje ze względu na receptory zlokalizowane w mięśniach, ścięgnach i torebkach stawowych.
W 1906 roku Charles Scott Sherrington opublikował pracę, w której wprowadził określenia propriocepcji, interocepcji i eksterocepcji. Eksteroreceptory są organami odpowiedzialnymi za odbieranie informacji, które pochodzą z zewnątrz ciała (oczy, uszy i skóra). Interoreceptory dostarczają informacji o narządach wewnętrznych, podczas gdy propriocepcja jest odniesiona do ruchu pochodzącego z mięśni, ścięgien i stawów. Ten system klasyfikacji ma podłoże fizjologiczne i anatomiczne; uwzględnia występowanie wyspecjalizowanych zakończeń nerwowych, które przenoszą informacje z torebek stawowych, dostarczając danych o napięciu mięśni (wrzeciona mięśniowe i ciałka Pucciniego).
Chociaż słowo „kinestezja” jest czasem używane równoznacznie z propriocepcją, to określenie kinestezja stosowane jest w odniesieniu do ruchu ciała z wyłączeniem równowagi. Uszkodzenie zmysłu propriocepcji umożliwia chodzenie, jednak jego warunkiem jest zachowanie wzroku i równowagi. Przy zaburzeniach czucia głębokiego osoba przy zamkniętych oczach nie może utrzymać równowagi ciała i chodzić. Propriocepcja, zmysł równowagi i wzrok wzajemnie się uzupełniają, jednak największy procentowy udział przypada na zmysł czucia głębokiego (ryc. 1.1).
Rycina 1.1. Procentowy rozkład propriocepcji, równowagi ciała i wzroku u osoby zdrowej (wykonała Natalia Winiarz: modyfikacja własna wg Katovsky i Larson).
Dane eksperymentalne sugerują, że nie ma istotnej różnicy między tymi dwoma określeniami. Określenia te mogą być również dobrze zastosowane jako środek poznawczy, ale w aspekcie fizjologicznym są oddzielone. Wiele prac zawiera pogląd, że określenie propriocepcji