Schemat 1. Słownictwo podstawowe Makatonu. Zorganizowany sposób rozszerzających się doświadczeń językowych
Źródło: Kaczmarek 2004, s. 152.
Sekwencyjna organizacja słownictwa dziewięciu etapów pozwala na stopniowy rozwój i zróżnicowanie doświadczeń językowych osób posługujących się Makatonem. Nauczanie13 rozpoczyna się od poziomu pierwszego, obejmującego pojęcia dotyczące rzeczy, które znajdują się w najbliższym otoczeniu osoby i wiążą się z jej podstawowymi potrzebami, z uwzględnieniem struktury interakcji (pytania). Etap ten ma na celu osiągnięcie porozumienia. Gdy użytkownik przyswoi sobie umiejętności tego poziomu, wówczas zakres pojęć jest rozszerzany o kolejne poziomy: od drugiego do ósmego, tj. od pojęć związanych z domem (poziomy 1–2) do kontekstów edukacyjnych (poziomy 3–4), a następnie społecznych (poziomy 5–8) i kulturowych (poziom 9).
Wykorzystywanie poziomów ma jeszcze inne zalety zarówno dla użytkowników, jak i osób mających z nimi bezpośredni kontakt. Po pierwsze, w obrębie każdego etapu zostaje zachowana równowaga pomiędzy rzeczownikami, czasownikami i innymi częściami mowy. Pojęcia mogą być łączone w krótkie frazy i zdania, począwszy od poziomu pierwszego.
Ilustracja 1. Krótkie frazy zbudowane z pojęć pierwszego poziomu słownictwa podstawowego Makaton – symbole graficzne
Źródło: Kaczmarek 2013a.
W miarę rozwoju umiejętności użytkownicy i bliskie im osoby mogą systematycznie zwiększać złożoność porozumiewania się poprzez łączenie nowych form z pojęciami już opanowanymi.
Ilustracja 2. Krótkie frazy zbudowane z pojęć drugiego poziomu słownictwa podstawowego systemu Makaton – symbole graficzne
Źródło: Kaczmarek 2013a.
Podczas gdy zasada ta mogłaby również odnosić się do słownictwa wybranego według własnego uznania, podejście etapowe pomaga uniknąć uczenia zbyt wielu rzeczowników lub czasowników.
Ilustracja 3. Zdanie zbudowane z pojęć słownictwa podstawowego Makatonu – symbole graficzne
Źródło: Kaczmarek 2013a.
Po drugie, podejście etapowe może pomóc partnerom komunikacyjnym lepiej przystosować się do poziomu językowego użytkownika. Jeżeli bowiem znają ich możliwości, są bardziej świadomi, czego mogą oczekiwać od użytkownika oraz w jakim kierunku kształtować jego kompetencje.
Ilustracja 4. Zdanie zbudowane gramatycznie z pojęć słownictwa programu Makaton – symbole graficzne
Źródło: Kaczmarek 2013b i c.
Po trzecie, świadomość wspólnego zakresu słownikowego jest szczególnie pomocna w sytuacjach, którym towarzyszy duże napięcie emocjonalne.
Personalizacja słownictwa programu Makaton
Podejście etapowe nie jest stosowane w Polsce. Sposób nauczania znaków Makatonu w polskiej wersji zakłada dużą elastyczność i dostosowanie do indywidualnych potrzeb użytkownika, a nie do „sztywnej reguły” wprowadzenia kolejnych poziomów słownictwa14. Wynika to z tego, że nabywanie przez dzieci nowych pojęć jest bardzo zindywidualizowanym procesem, zdeterminowanym głównie przez osobiste preferencje, umiejętności, doświadczenia, a także otoczenie. Okoliczności te powinny być kwestią najważniejszą przy doborze pojęć (znaków manualnych i graficznych) dla osób ze złożonymi potrzebami komunikacyjnymi.
Aby nie zakłócić równowagi pomiędzy potrzebami indywidualnych użytkowników a wymogami osób nauczających, zasady Makatonu regulują ten problem w dwojaki sposób. Po pierwsze, zakres słownictwa podstawowego poznają wszystkie osoby współpracujące z użytkownikiem (np. nauczyciele, terapeuci, rodzice), podczas gdy do niego samego dostosowuje się indywidualne słownictwo, eliminując jednocześnie pojęcia, które nie są dla niego istotne. Wówczas słowa, które zazwyczaj ćwiczone są na dalszych etapach szkolenia, mogą być – jeśli zachodzi taka potrzeba – wprowadzone wcześniej. Po drugie, zaleca się także korzystanie ze słownictwa dodatkowego w sytuacjach, gdy zakres pojęć wychodzi poza zakres słownictwa podstawowego. W tym celu stosuje się tzw. zasób otwarty, który partnerzy komunikacyjni opracowują sami, dodając pojęcia odpowiednie dla użytkownika.
Słownictwo dodatkowe Makatonu
Rozwinięciem słownictwa podstawowego jest słownictwo dodatkowe (7000 pojęć). Drugi rodzaj słownictwa, uporządkowany tematycznie (ludzie, zawody, hobby, zwierzęta, transport itp.), dostarcza dodatkowych pojęć (znaków manualnych i graficznych), odpowiadających indywidualnym potrzebom i zainteresowaniom użytkowników oraz osób z nimi współpracujących (schemat 2).
Schemat 2. Słownictwo dodatkowe Makatonu. Kierunki uzupełnień tematycznych
Źródło: Kaczmarek 2004, s. 153.
Słownictwo dodatkowe jest szczególnie ważne dla osób dorosłych, które ze względu na doświadczenia życiowe, zainteresowania lub przynależność religijną, społeczną czy wykonywany zawód potrzebują większego zakresu pojęć wychodzących poza poziom podstawowy.
Ilustracja 5. Słownictwo podstawowe i dodatkowe w symbolach graficznych Makatonu – przedstawienie pojęć „bułka” i „chleb”
Źródło: Kaczmarek 2013a i b.
Słownictwo dodatkowe jest zbiorem otwartym, tzn. pojęcia w systemie Makaton uzupełniane są przez cały czas w miarę zmieniających się warunków, potrzeb i stylu życia polskiej społeczności.
Znaki Makatonu
Program Makaton jako jedyny pośród systemów AAC posiłkuje się dwoma rodzajami znaków: manualnymi i graficznymi, które mogą być stosowane łącznie bądź oddzielnie. Mogą być również łączone z innymi systemami, np. PECS, TEACCH lub typami symboli graficznych, takimi jak PCS, piktogramy, kolorowe obrazki, zdjęcia.
Znaki manualne polskiej wersji zostały opracowane podczas kilkuletnich (2001–2005 i 2005–2008) badań eksperymentalnych, prowadzonych z dziećmi sprawnymi w wieku przedszkolnym, a następnie zweryfikowane wśród dzieci niepełnosprawnych. Znaki zostały utworzone na podstawie Polskiej Wersji Słownictwa Makatonu z uwzględnieniem gestów, z których najczęściej korzystają dzieci, oraz tych, które stanowią elementy każdej naturalnej komunikacji. W trakcie badań zostały wybrane znaki najbardziej ikoniczne, tj. gesty, które posiadały wyraźne analogie do rzeczywistych przedmiotów i czynności, oraz kilka znaków dodatkowo uproszczonych motorycznie z polskiego języka migowego.
Polska Wersja Eksperymentalna Znaków Manualnych Słownictwa Podstawowego Makatonu, podobnie jak w przypadku słownictwa, wymagała kilku lat weryfikacji, aby mogła stać się docelową (2005–2008).
Znaki