O książce
Książka, którą oddajemy w ręce Czytelników, obejmuje teksty o różnym poziomie „naukowości”. Jedni autorzy dokonują analiz metodologicznych, wyjaśniając funkcjonowanie Makatonu w szerokim kontekście, inni natomiast opisują pracę przy bardzo konkretnych przypadkach. Tę cechę należy uznać za walor publikacji, ponieważ w ten sposób prezentuje ona obszerny zakres możliwości stosowania polskiej wersji metody Makaton. Jest to pierwsza tego typu książka zbierająca doświadczenia specjalistów, nauczycieli i rodziców, potwierdzające skuteczność metody, która znacząco zmienia jakość życia zarówno dzieci, młodzieży, jak i osób starszych, mających trudności w porozumiewaniu się z otoczeniem. Dzięki Makatonowi stali się oni rzeczywistymi uczestnikami życia społecznego na wszystkich dostępnych im poziomach.
Mam nadzieję, że książka opisująca metodę Makaton będzie wsparciem dla wszystkich, którzy codziennie podejmują trud przełamywania barier komunikacyjnych.
Zamiast wstępuKoncepcja polskiego programu Makaton
Bogusława B. Kaczmarek
Program Rozwoju Komunikacji Makaton, Poznań
Makaton jest programem językowym, który umożliwia porozumiewanie się dzieciom i dorosłym posługującym się mową w ograniczonym stopniu lub niemówiącym w ogóle. Jest podejściem symultanicznym, wykorzystującym równocześnie znaki manualne1, symbole graficzne i mowę.
Wśród wspomagających i alternatywnych sposobów porozumiewania się (Augmentative and Alternative Communication – AAC2) Makaton wyróżnia się nie tylko zastosowaniem podwójnych znaków3, ale również ustrukturyzowanym podejściem językowym, które dostarcza słownictwa rozwojowego (słownictwo podstawowe i słownictwo dodatkowe) oraz multimodalnego (kanał wzrokowy, słuchowy i wzrokowy) dostępu do nauczania umiejętności komunikacyjnych i językowych. Jest źródłem funkcjonalnego słownictwa dla osób ze złożonymi potrzebami komunikacyjnymi4 oraz współpracujących z nimi partnerów (osób, które wchodzą w interakcję z nimi).
Celem Makatonu, podobnie jak innych systemów AAC, jest umożliwienie osobom ze złożonymi potrzebami komunikacyjnymi przekazywania i odbierania komunikatów oraz usprawnianie umiejętności językowych. Znaki Makatonu pełnią funkcję wspomagającą (augmentative; komunikacja wspomagająca) naturalną mowę i/lub pismo, gdy naturalny rozwój jest opóźniony lub zaburzony (wypowiedzi są niezrozumiałe), i/lub zastępującą (komunikacja alternatywna – alternative), gdy forma werbalna i/lub pismo są całkowicie niedostępne osobie.
Wprowadzenie do terapii znaków Makatonu nie zastępuje oddziaływania terapeutycznego (logopedycznego) zmierzającego do ukształtowania prawidłowej mowy, lecz wspomaga (równolegle) ten proces, zapewniając rozmówcom wizualny i słuchowy środek przekazu. Porozumiewanie wspomagane gestowo-mimicznym lub graficznym znakiem daje możliwość przekazywania komunikatów tym, którzy tej sposobności nie mają.
Ikoniczność znaków i logiczność systemu5 ułatwiają osobom z trudnościami komunikacyjnymi uczenie się nowych pojęć, ich rozumienie, zapamiętywanie i wykorzystywanie podczas porozumiewania się.
Rys historyczny
Program językowy Makaton6 w Polsce został opracowany7 w latach 2001–2005 (aktualizacja w 2008 roku) przez Bogusławę B. Kaczmarek w ramach kilkuletniego projektu badawczego (podwójnego eksperymentu8). Głównym celem było zbudowanie systemu znaków, który ułatwiałby osobom ze złożonymi potrzebami komunikacyjnymi skuteczne porozumiewanie oraz uczenie się mowy i języka. Utworzone gesty miały nie tylko dopełniać przekaz werbalny, ale również wspomagać jego rozumienie, obrazując kluczowe wypowiedzi ustne rozmówcy.
W latach 2001–2003 powstała wersja eksperymentalna polskiego słownictwa podstawowego (odnosząca się do polskiej kultury, języka, zwyczajów, religii itd.), która obejmowała około 450 słów, w tym najważniejsze pojęcia dotyczące codzienności. Stanowi ona podstawę metody. Do pojęć zostały utworzone (dla każdego pojęcia) i dopasowane znaki manualne wersji eksperymentalnej oraz adaptowane z brytyjskiej wersji symbole graficzne9. Wersja eksperymentalna zarówno słownictwa, jak i znaków manualnych i graficznych w kolejnych latach (do 2005 r.) została zweryfikowana aż do utworzenia w 2008 roku wersji docelowej polskiego Programu Rozwoju Komunikacji Makaton.
W latach 2010–2011 pierwotna wersja słownictwa podstawowego została poprawiona i dostosowana10 do stylu życia nowoczesnej społeczności polskiej. Ta wersja obowiązuje do dzisiaj.
Słownictwo Makatonu
Zasady, które rządzą programem Makaton, wywodzą się z przekonania, że efektywne wykorzystywanie jakiegokolwiek sposobu porozumiewania się zależy w dużym stopniu od konsekwentnego realizowania go w środowisku osób posługujących się tym systemem. Program uwzględnia potrzeby nie tylko osób ze złożonymi problemami komunikacyjnymi, ale również tych, którzy są z nimi w bliskim kontakcie, oraz czynniki środowiskowe kształtujące ich wzajemną interakcję.
Ustrukturyzowanie słownictwa podstawowego ma na celu ograniczenie zakresu nauczanych słów, co znacznie ułatwia osobom z poważnymi trudnościami w uczeniu się zapamiętywanie, przypominanie i wykorzystywanie określonych pojęć podczas porozumiewania się. Partnerzy komunikacyjni, znając zakres pojęć, którym posługuje się użytkownik, mogą budować zrozumiałe dla nich wypowiedzi, dostosowane do poziomu językowego odbiorców.
Osoby ze złożonymi potrzebami komunikacyjnymi nie są w stanie przekazać najbliższemu otoczeniu, jaki zakres umiejętności posiadają. Znajomość wspólnego słownika pozwala na tworzenie przez partnerów wspierającego środowiska, wykorzystującego te same formy komunikacyjne, które umożliwiają budowanie podstaw do dialogu.
Potencjalnym źródłem problemów w zgodnym wykorzystywaniu określonego sposobu porozumiewania się jest często fakt przebywania osób doświadczających trudności w komunikowaniu się oraz terapeutów w różnych środowiskach – domu, szkole, ośrodkach szkolno-wychowawczych, centrach edukacji, miejscu pracy. Wykorzystanie podobnego słownictwa zmniejsza ryzyko występowania niepowodzeń komunikacyjnych spowodowanych często niezgodnym (wspólnym) użyciem słów.
Te inne aspekty przyczyniły się do zaprojektowania słownictwa, które opiera się na czterech podstawowych zasadach (Walker 1977):
● koncentrowaniu się na nauce wąskiego zakresu kluczowych pojęć, które charakteryzuje wysoka funkcjonalność;
● organizowaniu słownictwa według ważności komunikacyjnej (tj. umożliwiającej wyrażanie potrzeb oraz porozumiewanie się z partnerem) w obrębie poziomów oraz stopnia trudności (etapowa nauka słownictwa);
● personalizacji słownictwa i dostosowaniu do indywidualnych potrzeb osób mających trudności w porozumiewaniu się;
● łącznego wykorzystywania mowy, znaków manualnych (gestów) i graficznych (symboli).
Słownictwo podstawowe Makatonu
Polskie słownictwo podstawowe powstało w latach 2001–2003 podczas badań naukowych, tworząc najpierw tzw. wersję eksperymentalną, która w kolejnych latach (2005–2008) była weryfikowana wśród osób posługujących się Makatonem, a następnie wersję docelową