Główne koncepcje przestrzeni we współczesnej geografii miasta
Współczesne oblicze geografii miasta kształtowały trzy główne koncepcje przestrzeni. Stworzyły one zarówno jej fundament ontologiczny, jak też kościec metodologiczny. Każda z nich odwołuje się do określonego nurtu w historii nauki, a zwłaszcza w historii filozofii i fizyki, który określał jej status. Można więc powiedzieć, że te wyrastające z tradycji myśli europejskiej koncepcje przestrzeni wyznaczają i charakteryzują paradygmaty współczesnej geografii miasta. Zgodnie bowiem ze stanowiskiem T. Kuhna (1968) paradygmaty są to powszechnie uznawane osiągnięcia naukowe, które w pewnym czasie dostarczają społeczności uczonych nie tylko modelowych problemów, lecz także narzędzi ich rozwiązań. Jedną z tych koncepcji można nazwać koncepcją substancjalną i absolutystyczną. Traktuje ona bowiem przestrzeń jako pewien byt, pewne ciało, substancję istniejącą niezależnie od świata materialnego, niezwiązaną i niewynikającą z samej struktury materialnego świata. Drugą koncepcję można nazwać koncepcją absolutystyczno-subiektywistyczną. Traktuje ona przestrzeń jako niezależną od doświadczenia (absolutną) kategorię oglądu, kategorię subiektywną. Trzecią wreszcie koncepcję można nazwać koncepcją atrybutywistyczną bądź relatywistyczną. Traktuje ona przestrzeń jako własność ciał, jako własności od tych ciał niezależne.
W najczystszej postaci koncepcję substancjalistyczną reprezentowali w historii nauki Demokryt i Newton. Pierwszy uważał, że przestrzeń istnieje niezależnie od atomów. Atomy są zatem „zanurzone” w przestrzeni, która jest absolutną próżnią. Jedyną istniejącą przestrzenią miała być według niego próżnia. Przestrzeń, próżnia była dla niego odrębnym bytem, odrębną i niezależną od atomów substancją, „istniejącym niebytem”. Demokryt przyjmował istnienie próżni, istnienie absolutnej przestrzeni jako konieczny warunek ruchu atomów. Uważał bowiem, że tak pojmowana przestrzeń stanowi niejako absolutny układ odniesienia, względem którego atomy się poruszają.
Wraz z odrodzeniem się atomizmu w XVII wieku demokratejska teoria przestrzeni stała się teorią panującą. Teorię tę ze szczególną wyrazistością rozwijał Newton, który doszedł do wniosku w toku swoich rozważań, że każde poruszające się ciało porusza się ruchem względnym, to znaczy względem innego poruszającego się ciała. Jednocześnie jednak każde ciało porusza się względem jakiegoś absolutnego układu odniesienia. Za taki absolutny układ odniesienia przyjmuje Newton właśnie absolutną przestrzeń – bezcielesną (absolutnie przenikliwą), niepoddającą się żadnym oddziaływaniom i nieoddziałującą na żadne ciało, ciągłą, nieruchomą, nieskończoną i jednorodną (nieposiadającą, żadnych punktów wyróżnionych).
Dodatkowym argumentem na rzecz tezy, że istnieje przestrzeń absolutna niezależna od rzeczywistej struktury materialnego świata była dla Newtona geometria Euklidesa. Aż do XIX wieku była ona uniwersalną teorią przestrzeni. A skoro tak, to i przestrzeń musi mieć charakter jednorodny, wszędzie musi być jednakowa, a zatem niezależna od struktury świata materialnego, ten jest bowiem różnorodny i zmienny. Klasyczna geografia miasta, wywodząca się w prostej linii z architektury i urbanistyki, traktowała przestrzeń jako pewien zbiór określonych elementów materialnych (ulic, placów, bloków urbanistycznych, stref mieszkaniowych itp.), między którymi zostały ustalone pewne relacje natury geometrycznej i abstrakcyjnej. Zbiór taki charakteryzuje się zatem strukturą, algebraiczną lub geometryczną.
Przestrzeń miasta ma w takim wypadku charakter wyczerpujący, gdyż obejmuje wszystkie elementy (podzbiory), będące przedmiotem określonego rozważania. Jest to przestrzeń stanowiąca powiązania (geometryczne, geodezyjne) punktów, linii, powierzchni i objętości. Zazwyczaj też określa się ją mianem przestrzeni konkretnej miasta, gdyż nawiązuje do konkretnej rzeczywistości świata materialnego. Jako taka stanowi też punkt odniesienia większości teorii morfologii czy też układów komunikacyjnych miasta. Geometria Euklidesa, traktowana jako uniwersalna teoria owej przestrzeni, nie tylko wyjaśniała zasady kształtowania materialnych układów miejskich, lecz także była narzędziem predykcji, gdyż pozwalała ustalić (przewidzieć) przyszły kształt miasta lub jego dzielnic. Z tego też względu była podstawą zarówno konstrukcji wszelkich koncepcji urbanistycznych, jak też planów zagospodarowania przestrzennego samego miasta. Określa się ją też mianem przestrzeni geograficznej, gdyż ma wymiar rzeczywisty, tj. daje się zmierzyć. Jako taka stanowi też podstawę wyróżnienia innych typów przestrzeni (ryc. 16).
Ryc. 16. Wieloznaczność pojmowania przestrzeni wg A.S. Kostrowickiego (D. Jędrzejczyk, E. Orłowska 2003, s. 298).
Taki status geometrii euklidesowej służył również za podstawę absolutystycznej teorii Kanta. Wspólną cechą teorii Kanta i Newtona jest to, że obie traktują przestrzeń jako zjawisko absolutne, niezależne od materii, od doświadczenia. Jeśli jednak dla Newtona przestrzeń absolutna istnieje niezależnie od umysłu, to dla Kanta są one właściwościami umysłu, są subiektywnymi kategoriami oglądu. Kant uważał bowiem, że skoro twierdzenia geometrii Euklidesa są powszechne i konieczne, wszędzie ważne, to nie mogą one mieć charakteru doświadczalnego. Muszą być formułowane niezależnie od doświadczenia, muszą mieć charakter aprioryczny. A jeśli są aprioryczne, wówczas powstaje pytanie, jak to się dzieje, że pasują one do opisu wszystkich konstrukcji przestrzennych, z którymi się w doświadczeniu spotykamy. W odpowiedzi Kant przyjął hipotezę, że zarówno geometria (teoria przestrzeni) jest aprioryczna, niezależna od doświadczenia (i to wyjaśnia jej powszechność), jak i przestrzeń jest naszym subiektywnym tworem, jest nam dana również przed doświadczeniem i to wyjaśnia możliwość stosowania geometrii, teorii apriorystycznej do opisu przestrzeni – rzeczywistości subiektywnej i też od doświadczenia niezależnej, ale doświadczenie kształtującej.
Koncepcja Kanta pozwoliła spojrzeć na przestrzeń miasta jako na przestrzeń subiektywną, której doświadcza człowiek nie tylko jako istota biologiczna, lecz przede wszystkim ukształtowana w określonym środowisku kulturowym. W mieście można zatem wyróżnić trzy główne warstwy tak pojmowanej przestrzeni: 1) przestrzeń organiczną, odnosząc się do doświadczeń przestrzennych, uwarunkowanych biologicznie i przekazywanych genetycznie, 2) przestrzeń percepcyjną, będącą neurologiczną syntezą wszystkich rodzajów zmysłowych doświadczeń przestrzennych kształtowanych przynajmniej częściowo przez uwarunkowania kulturowe i 3) przestrzeń symboliczną, doświadczaną poprzez interpretację znaków symbolicznych niemających wymiaru przestrzennego. Wymienione trzy warstwy przestrzeni miejskiej nie są niezależne od siebie, każda z nich jest w jakiejś mierze generowana przez pozostałe.
Stanowisko takie zawiera implikację, że przestrzeń miejska jest różna u różnych ludzi. Stąd też można mówić o indywidualnych przestrzeniach miejskich, gdyż każdy mieszkaniec miasta żyje w swym własnym świecie wyobraźni i relacji przestrzennych. Takie rozumienie przestrzeni rodzi oczywiście trudności metodologiczne, których pozbawiona jest z oczywistych względów poprzednia koncepcja przestrzeni miejskiej. Z analitycznego punktu widzenia rodzi trudności zdawałoby się nie do pokonania, gdyby nie fakt, że poszczególne grupy ludzkie wykazują pod tym względem znaczne podobieństwa wewnętrzne. W każdym razie subiektywistyczna koncepcja przestrzeni miejskiej okazała się niezwykle twórcza i płodna, gdyż zmusiła geografów do odejścia od wyjaśniania (erklären) istoty przestrzeni miejskiej na rzecz jej rozumienia (verstehen). Stało się to możliwe dzięki metodom geografii