– Doğrudur, oğlum.
– Fatı nənə deyir, sənə çilləlik gələcək?
– Elədir, bala.
– Çilləlik nədir, ana?
– Axşam görərsən.
Məhəmməd daha bir söz demədi. Otağın bir buca-ğına çəkildi. Rəngbərəng aşıqlarını, atasının göndərdiyi rezin topunu qabağına töküb oynamağa və axşamı səbirsizliklə gözləməyə başladı. Uşaq hər beş-on dəqiqədən bir dönüb pəncərəyə baxır, darıxmış halda deyirdi:
– Eh, bəs axşam niyə belə gec gəlir?
Nəhayət, Fatı nənə çırağı taxçadan götürüb kürsü-nün üstünə qoyanda, uşaq da oyuncaqlarını yığışdırıb, kür-sünün başına gəldi:
– Bəs hanı, çillə gəlmədi?
Anası Zəhra xanım mehribanlıqla gülümsədi:
– Çillə bu gün səhərdən gəlib. Çilləlik gələcək, – dedi.
Məhəmməd təəccübləndi.
– Bəs, ana, çillə gələndə mən harada idim ki, gör-mədim?
Anası özünü saxlaya bilməyib, ucadan güldü. Fatı nənə də ona qoşuldu. Zəhra xanım oğlunu başa saldı:
– Qış fəsli ağır fəsildir, bala. Adamlar işə getmirlər. İşə getməyən adam darıxar. Ona görə də qışı dörd yerə bö-lüblər. Birinci böyük çillədir – qırx gün olur. Sonra iyirmi gün – kiçik çillə gəlir. On gün çillə-becərlərdir. Yerdə qalan on altı gün də çar-çarlardır, rəğeyibdir. Rəğeyibdən sonra bəh-bəh, toydan sonra nağara, xoş gəldin, bayram ağa; bir də görürsən ki, havalar qızdı.
Xıdır Nəbi, Xızır İlyas,
Çiçəkləndi, gəldi yaz…
Anasının dediklərinə qulaq asan Məhəmməd hey-rətlə qışqırdı:
– Oho, nə qədərdir?! Bunların hamısında qarpız kəsirlər? Onda bizə bir qarpız çatmaz ki…
–Yox, oğlum, onların hərəsinin ayrı-ayrı adətləri var. Xıdır Nəbidə qovud qoyarlar. Xızır peyğəmbər gecə gəlib qovuddan bir az yeyər, sonra pəncəsini qovuda basar. Sə-həri həmin qovudu qonşulara paylarlar. Kiçik çillə təkcə ar-vadların bayramıdır, kişilər arvadlara hədiyyə verər. Hər kəs öz arvad qohumunu yada salar. Hallı halına görə ona pay göndərər.
Anası sözünü qurtarmamışdı ki, həyət qapısı döyül-dü. Məhəmməd tez səsləndi:
– Fatı nənə, dur, deyəsən çilləlik gətirirlər!
Özü qapını açmağa getmək istəyəndə anası onu ça-ğırdı:
– Sən gəl, otur. Qapını Fatı nənə açar.
Məhəmməd anasının yanında oturub, gözlərini düz otaq qapısına zillədi.
Gələn dayısı evinin xidmətçisi idi. Onun qucağında üstünə məxmər örtük çəkilmiş bir məcməyi var idi. Örtüyün kənarından sallanan enli zəncirlərin saçaqları tərpənir, otağa işıq salırdı. Xidmətçi qadın məcməyini kürsünün üstünə qo-yub çəkildi. Zəhra xanım xonçanın üstündən örtüyü götür-dü. Məcməyidə rəngbərəng peşmək, neçə dənə qırmızı alma, nar və bir boxça var idi. Boxçaya bir çarqat, bir neçə metr də çit qoyulmuşdu. Zəhra xanım şeyləri götürəndən sonra boş-qablardan birinə on şahı xırda pul atdı. On şahını görən xid-mətçinin gözləri işıqlandı:
– Allah sənə ömür versin, – deyə məcməyini götürüb getdi.
Qapını bağlamaq üçün Fatı nənə də onunla bərabər həyətə düşdü. Zəhra xanım bir alma, bir nar, bir nəlbəki peş-mək oğluna verib, bir o qədər də Fatı nənə üçün ayırdı. Son-ra qalan şeyləri götürüb sandıqxanaya keçəndə Məhəmmə-din səsi eşidildi:
– Ana, bəs qarpız?
– Dayan, Fatı nənə gəlsin, gedib zirzəmidən gəti-rərsiniz.
Bu vaxt həyətdən zınqırov səsi eşidildi.
– Bu nə səsdir, anacan? – Məhəmməd vahimələndi.
Zəhra xanım işi anlayıb güldü. Yarım dəqiqə keçmədi ki, dəhlizdə xısın-xısın danışan adamların səsi eşidildi. Fatı nənə gülə-gülə qayıtdı:
– Canı yanmış kişilərdir, Kosa-gəlin çıxardıblar…
Söz arvadın ağzından qurtarmamışdı ki, qavalın mü-şayiəti ilə üç-dörd adam otağa girdi. Məhəmməd ilk dəfə idi ki, Kosa-gəlini görürdü. Yekəpər bir adam qulaqlarına baş-maq tayı bağlayıb, üzünü un ilə ağartmışdı, sifətinə də uzun bir saqqal taxmışdı. Aşağısı geniş, təpəsi dar olan papağın-dan iri bir zınqırov asılmışdı. Əlində yekə dəyənək var idi. Ondan xeyli alçaqboy bir oğlan isə qadın libası geyib, üz-gö-zünü arvadlar kimi bəzəmişdi. Dəfçalan adam ilə o biriləri qapı qabağında dayanıb oxumağa başladılar:
“Bayram gəlir, qohum-qardaş şad olsun,
Sağlıq olsun, ləzzət olsun, dad olsun.
Tanış-biliş uzaq yaxın yad olsun,
Qoy düşmənin canı çıxsın, işi fəğan, dad olsun.
Bircə qismət verin, Kosa şad olsun…”
Qaval ağır-ağır çalındıqca, Kosa ilə gəlin də oynayır-dı. Kosa gəlini tutmaq istəyir, o isə nazlanıb o tərəf bu tərəfə qaçırdı. Sonra mahnı birdən sürətlənir, gələnlər yeyin-yeyin oxuyub çalırdılar. Kosa yıxılır, oxuyanlar mahnılarına da-vam edirdilər:
“Kosam ölmək istəyir.
Dərdin demək istəyir,
Bir qazan xaşıl aşı
Olsa, yemək istəyir”.
Gəlin Kosanın başı üstündə oturub ağlayırdı:
“Kosamız öldü, aman!
İşimiz oldu yaman.
Ona ver bircə qran,
Gör nə dirilmək istəyir!”
Məhəmməd, Fatı nənə və Zəhra xanım onlara baxıb gülürdülər. Nəhayət, Zəhra xanım on şahı qara pul çıxarıb verən kimi Kosa dirildi, onların qabağında baş əydi. Zınqıl-daya-zınqıldaya otaqdan çıxdılar.
Hamı gedəndən sonra Məhəmməd soruşdu:
– Onlar kim idilər? Niyə belə edirdilər?
Zəhra xanım öz-özünə deyindi: “Hə də, yenə sorğu-sual başlandı”.
– Onları Fatı nənə yaxşı bilər. Qoy sənin üçün da-nışsın.
Kosanı dəhlizdən yolsa salan Fatı nənə