– Məhəmməd, bala, gəl çayını iç, qızış.
– Mən üşümürəm, ana, qoy mətbəxə gedən yolu təmizləyim, gəlirəm, – deyə oğlan təkrar işə girişdi.
Səhər çayından sonra Məhəmməd bir müddət qar-dan dağ qayırmaq və ev düzəltməklə vaxtını keçirdi. Sonra darıxmağa başladı. Özünü anasının yanına verib soruşdu:
– Bəs bu qış haçan qurtaracaq?
– Sənin qışın qurtarması ilə nə işin var, bala?
– Necə nə işin var, qız deyiləm ki, evdə oturam!..
Bəs bayramda dayım məni məktəbə qoymayacaq? O, mənə təzə paltar alacaq, ağam bizə konfet göndərəcək, xa-lam mənə qırmızı yumurta verəcək. Nənəmlə bağa yemlik yığmağa gedəcəyik.
Ana iftixarla oğluna baxıb gülümsədi. Sonra dərin-dən köks ötürüb qeyri-ixtiyari gözlərindən süzülən yaşı oğlu görməsin deyə üzünü yana çevirdi. Çarqatının ucuyla göz-lərinin yaşını sildi. “Yazıq bizə, sənin ömrün qürbətdə, mə-nim günüm həsrətdə keçdi” – deyə öz-özünə pıçıldayıb ərini xatırladı. Anasının qüssələndiyini duyan oğlan onun boy-nunu qucaqladı:
– Bəs sən deyirdin, qış qurtaranda Hüseyn də, ağam da gələcək. Qoy tez gəlsinlər də: – Oğlunun atasından söz salması bir neçə ayın gəlini ikən əri qürbətə getmiş qadını daha artıq kədərləndirdi.
– Gələcəklər, gələcəklər, oğlum, – deyə qadın özünü ələ alıb oğluna təsəlli verməyə çalışdı.
– Bu dəfə gələndə daha qoymayacağam getsinlər…
– Olmaz, oğlum, onlar gedib Urusiyyətdə pul qa-zanmasalar, biz burada dolana bilmərik.
– Bibioğlumgil də Urusiyyətdədirlər?
– Nə bilim, oğlum, bəlkə də hə… Adamlarımızın çoxu indi qürbətdədir.
– Hansı şəhərdədirlər, ana?
– Məşhəddədirlər, bala.
– Niyə, burada pul qazanmaq olmaz?
– Nə bilim, belə işləri arvadlar bilməz, bala. Deyirlər ki, burada hər kəs pul qazansa, qəsəbənin sahibi tutub onlardan alır.
– Buy, qəsəbənin sahibi bəs Allah deyil?
– Allah hamının sahibidir. Qəsəbənin sahibi keçən il dayıcanı ağaca bağladıb döydürən adamdır.
– Ona heç kəsin gücü çatmaz?
– Yox, bala.
– Divin də gücü çatmaz?
– Çatmaz, bala, çatmaz. Onu Allah özü xan eləyibdir.
– Allah niyə onu xan eləyirdi ki? Eləməyəydi də…
Oğlanın bu baş-ayaq suallarından yaxa qurtarmağa çalışan ana:
– Mən nə bilim, ay oğul, – deyib dəhlizə keçdi. Mə-həmməd də çəkilib kürsüyə girdi. Arxasını mütəkkəyə söy-kəyib yorğanı boğazına kimi çəkdi, xumarlandı. Yadına Fatı nənənin danışdığı “Buz ilə buzov nağılı” düşdü.
“… Qarı buzovu suya aparanda yol buz idi, buzov birdən sürüşüb yerə dəydi, ayağı sındı. Qarı qəzəbləndi: “Ay buz, sən nə yaman zalımsan!”
Buz dilə gəlib cavab verdi: “Mən əgər zalım olsay-dım, Günəş məni əritməzdi”. Qarı qaçıb üzünü buludların arxasında gizlənən günəşə tutdu: “Hara qaçıb gizlənirsən, ay zalım?” Günəş ah-nalə elədi: “Zalım olsaydım, qara buludlar mənim qabağımı kəsə bilməzdi”. Bulud gözlərinin yaşını axıdıb dedi: “Mən zalım olsaydım, yağış məndən ayrılmaz-dı”. Yağış ağlaya-ağlaya cavab verdi: “Əgər zalım olsaydım, torpaq buğda bitirməzdi”. Lap axırda buğda əkib becərən dedi: “Əgər mən zalım olsaydım, zəhmətlə əkib-biçdiyim buğdanı xan əlimdən almazdı”.
“Xan” sözü, anasının dediyi sözləri Məhəmmədin yadına saldı və onu düşündürdü. “Deməli, qəsəbənin sahibi olmasaydı, Allah onu xan eləməsəydi, o mənim dayımı döy-dürə bilməzdi. O, camaatın pulunu əlindən almaz, atam, da-yılarım qürbətə qaçmazdılar. Atamla dayılarım qürbətə qaç-masaydı, anam ağlamazdı”. Uşaq bu dolaşıq fikirlə də yu-xuya getdi. Nə qədər ki, qar yağmamışdı, hər axşam anası uşağı məscidə aparardı. Hafizəli, şüurlu olan oğlan da gö-rüb-eşitdiklərini zehnində nəqş edirdi. İki gecə bundan əvvəl mollanın məsciddə qiyamət günü, mizan-tərəzi, haqq-hesab və ədalət haqqında dedikləri də balaca Məhəmmədin zehni-ni az məşğul etməmişdi. İndi o, yuxulayan kimi mollanın təsvir etdiyi məhşər gözünün qabağında canlandı: Xamnə bazarı meydanında, qarağacın düz qabağında yekə bir tərəzi asılmışdı. Tərəzinin bəlimdən toxunmuş gözlərinə dəri tik-mişdilər. Tərəzi qolları elə möhkəm qayışdan qayrılmışdı ki, yüz batman da qoyulsaydı, qırılmazdı. Mizanı ucubunuq4 boyda bir adamın əlində idi. Kişinin boyu o qədər uzun idi ki, əgər əlini atsaydı, ulduzları bir-bir göydən qoparardı.
Meydanın bir tərəfində qızıldan qayrılmış bir taxt qoyulmuşdu. Üzündən-gözündən nur yağan, qar kimi ağ saqqalı sinəsinə düşmüş, mehriban baxışlarla Məhəmmədə baxan bir kişi taxtın üstündə oturmuşdu. Bu, "Allah" özü idi. Onun sağ-solundakı pəhləvanlar qılınclarını çəkib sıra ilə dayanmışdılar. Qəsəbə camaatı meydana toplaşmışdı. Ar-vad, uşaqlar damlardan baxırdılar. Elə bu vaxt kəndin ərbabı beş-altı atlı ilə meydana daxil oldu. Bütün adamlar yerlərin-dən durub, onlara təzim edəndə "Allah"ın acığı tutdu. Cama-atdan soruşdu:
– Bu köpək oğlundan kimin şikayəti varsa, desin!
Heç kimdən səs çıxmadı. Məhəmməd o saat anasına qısıldı:
– Dayıcanı döydürən bu deyil? Bəs niyə demir?
– Qorxur, bala, qorxur.
– Sən deyirdin bəs hamı "Allah"dan qorxur? Qoy da-yıcan desin də.
– Yox, bala, yox! "Allah" indi durub tərəzi-mərəzisini yığıb gedəcək. Xan sabah adamın dərisinə saman təpər.
Məhəmməd özünü saxlaya bilməyib çağırdı:
– Ay Allah, o mənim dayımı döyüb, divanını elə…
Kürsünün bu tərəfində oturub corab toxuyan ana oğlunun qışqırığını eşidib, dərhal uşağın yanına yüyürdü.
– Məhəmməd, Məhəmməd, bala… Dur, daha bəsdir. Yuxu görürdün, hə?
Gördüyü yuxu Məhəmmədin xəyalından silinmirdi. O, gözlərini məchul bir nöqtəyə zilləyib baxırdı.
– Yuxu görürdün, bala?
– Köpək oğlu xan qorxudan siçan deşiyini satın alır-dı, – deyə Məhəmməd gördüyü yuxunu anasına, Fatı nənəyə danışdı. Onlar gülüb Məhəmmədi öpdülər…
3
Məhəmməd