Në fund e kuptova se çfarë donte të thoshte mysafiri ynë. Ai duhet të ketë qenë një nga hebrenjtë ortodoksë, që i konsiderojnë gratë si “enë të papastra”. Shumë vite më vonë, në Izrael, kur babai dhe vëllai im, Zhaku, ishin kaq të zhytur në studimin e tyre të budizmit dhe i lexonin me zë të lartë njëri-tjetrit nga librat e tyre, rastësisht kalova pranë dhomës ku ishin ulur dhe dëgjova të lexonin, “…car la femme est impure…” (…sepse gruaja është e papastër…). Dola nga dhoma e tronditur që, edhe pse nëna, vajza ime dhe unë ndodheshim në shtëpi, ata nuk ngurruan të lexonin me zë të lartë një material të tillë fyes. Natyrisht, një përvojë e tillë nuk do të ma bënte të pëlqyeshme studimin e kësaj filozofie, ashtu siç më inkurajoi babai im.
Na mësuan shumë pak për judaizmin, megjithatë disa tradita ishin ngulitur thellë në familjen tonë. E dinim se ishim hebrenj dhe, kur herë pas here ktheheshim në shtëpi nga shkolla duke qarë se fëmijët na kishin quajtur hebrenj të ndyrë, babai ynë do të na thoshte se duhet të ishim krenarë që jemi hebrenj. Përkundër pohimit të tij, ndiheshim ndryshe nga fëmijët e tjerë dhe nganjëherë nuk na pëlqenin. Festivalet tona nuk ishin ato të miqve tanë dhe ne nuk shkonim në kishë ose katekizëm, siç bënin ata, dhe dita jonë e pushimit ishte e shtuna në vend të së dielës.
Në Pashkë, pasi shtëpisë iu bë një pastrim i plotë nga të gjitha gjurmët e ushqimeve të fermentuara, hëngrëm matzoh për tetë ditë. Nata e parë i kushtohej gjithnjë Seder me Hagadah e gjatë, që tregonte çlirimin e skllevërve hebraikë nga Egjipti, të lexuar nga babai im.
Në atë kohë, posaçërisht për familjen time me theksin e saj në traditë, nuk kishte asnjë diskutim që do të kremtoja Bat Mitzvah tim. Madje nuk isha në dijeni që një ceremoni e tillë ishte kryer për vajza të reja në vende të tjera, por vëllai im, Rëné, filloi të studionte për Bar Mitzvah e tij, që do të shënonte hyrjen e tij në burrëri dhe komunitetin hebre, kur të mbushte moshën 13 vjeç. E doja shumë, ndihesha shumë afër tij dhe imitoja gjithçka që ai bënte. Duke e dëgjuar tek mësonte përmendësh mësimet e tij rreth Trembëdhjetë Artikujve të Besimit të Maimonides, i mësova edhe unë, dhe rreshtat e para të një lutjeje në veçanti janë ende të qarta në mendjen time: “Oui, je promets du fonds de mon âme de te rester fidèle, o, mon père et mon dieu…” (Po, unë premtoj nga thellësia e shpirtit tim që të qëndroj besnik ndaj teje, o babai im dhe Zoti im…)
Ne agjëruam për Yom Kippur, fëmijët për aq kohë sa mund të duronim, dhe, kur ushqimet e përgatitura për ne në tryezën e kuzhinës na tundonin përtej kontrollit, e ndërprenim agjërimin, merrnim fshehurazi reçicat dhe trovadot e shijshme, biskotat tradicionale të zhytura në mjaltë, që gjyshja jonë i kishte pjekur për prishjen e agjërimit.
Kjo ishte pak a shumë shtrirja e edukimit tonë fetar. Nëna dhe Memé na mësuan atë që u kishin mësuar, por babai ynë preferonte që ne të mësonim në një mënyrë më të ndriçuar. Ai nuk besonte se ia vlente të jetoje duke u bazuar në të gjitha traditat. Sot, pikëpamja e tij do të konsiderohej si ajo e një hebreu të reformuar, duke lejuar që mendja e tij të vërë në dyshim dhe të interpretojë Shkrimet më intelektualisht. Si rezultat, babai im ishte më pak ortodoks në kuptimin e tij të besimit hebre se sa nëna ose gjyshja ime, dhe në vend që të shihte se fëmijët e tij po e mësonin fenë në atë që ai e shihte si një mënyrë të ngushtë, ai vendosi që asnjë fe nuk duhej të na jepet. Pasojat e paparashikuara të këtij vendimi do të zbuloheshin në një të ardhme jo shumë të largët me një tragjedi që do të trondiste familjen tonë.
Por jam duke e parakaluar veten.
Kishte kaq pak hebrenj në Valencë para Luftës së Dytë Botërore saqë nuk kishte tempull ose sinagogë në qytet. Sidoqoftë, një vit, prindërit e mi vendosën të kryenin shërbime në apartamentin tonë gjatë Ditëve të Mëdha të Shenjta. Meqenëse një kuorum prej dhjetë burrash është i nevojshëm për të kryer lutjet, me vështirësi u gjetën aq burra hebrenj në Valencë dhe u ftuan në shtëpinë tonë. Prindërit e mi zhvendosën shumicën e orendive nga dhoma e ngrënies dhe e mbuluan dollapin e rrobave me një çarçaf të bardhë. Një Tora ishte sjellë nga një prej tempujve në Lion dhe ishte vendosur në atë Ark të improvizuar. Gratë uleshin në dhomat e tjera dhe shikonin nga hyrja e derës ndërsa burrat luteshin në “shenjtërore”. Më kujtohet paksa një incident gjatë atyre Ditëve të Shenjta kur gjatë shërbesave një nga burrat u ul në shenjtërore dhe kryqëzoi këmbët, duke e vendosur njërën këmbë në majë të gjurit të kundërt. Kjo krijoi mjaft trazira në mesin e burrave të tjerë, që e qortuan për mungesën e respektit në këtë vend “të shenjtë”. E përmend këtë si një shembull se sa i shenjtë ishte judaizmi për familjen time, përkundër qëndrimit dhe dekretit modern të babait tim që fëmijëve të mos u jepej ndonjë edukim i veçantë fetar.
Atë vit, meqë do të kishim një “tempull” në shtëpinë tonë, së bashku me shumë të ftuar, nëna e vuri tezen time, Alegrën, të më qepte një fustan të ri prej mëndafshi. Ishte ngjyrë blu e çelët dhe fundi ishte me pala të holla. Provat në shtëpinë e tezes dhe gëzimi im që do të vishja një fustan të ri kaq të lezetshëm gjatë Ditëve të Shenjta nuk kishte kufij! Mjerisht, nuk iu binda prindërve të mi ose bëra ndonjë prapësi një javë para festivalit dhe u ndëshkova atje ku më dhembte vërtet: kotësia ime. M’u ndalua të vishja fustanin tim të ri, i cili rrinte në varëse dhe ishte gati e dukej i mrekullueshëm për të gjithë që mund ta shihnin në varëse, por jo mua të veshur me të! Dhe nuk e kam veshur kurrë, sepse befas hodha shtat dhe fustani më rrinte shumë i vogël. Ky zhgënjim më preku mjaft thellë, sepse e kuptova që duhet të kisha qenë jo vetëm një telash për prindërit e mi, por sigurisht mjaft mendjemadhe. Ende më duket sikur i dëgjoj miqtë e nënës sime, duke komentuar se çfarë vajze të vogël të bukur që kishte, dhe nënën duke u përpjekur të frenonte atë që padyshim më kishte hipur në kokë. Shoqja ime më e mirë kishte një pasqyrë, në të cilën admiroja kaçurrelat e mia të gjata, dhe babai u dëshpërua deri në atë pikë sa ai u betua se do të m’i priste të gjithë flokët ndërsa flija nëse nuk do të ndaloja së kundruari atë pasqyrë! Nuk mund të besoj se e kishte me gjithë mend për këtë, edhe pse atëherë i besoja.
Asnjëherë nuk kam ndalur së shikuari veten në pasqyrë.
Kur ishim ende shumë të vegjël, nëna na çoi të treve në Lion për të qëndruar me familjen e vëllait të saj. Ata jetonin në pjesën e vjetër piktoreske të Lionit, Place St. Jean, dhe ende kam disa kujtime të shkëputura nga ato ditë, duke ushqyer pëllumbat në Place des Terreaux, ose duke u ulur në utorak në një nga dhomat e gjumit. Një të shtunë në mëngjes, kur po largohej nga Temple du Quai Tilsitt, nëna ndaloi të fliste me një zotëri, që e kishte të njohurin e saj, në shkallët e tempullit kurse unë iu hodha, e përqafova dhe e putha sepse ai më tha diçka të mirë. Më kujtuan me qortim se vajzat e vogla nuk përqafojnë dhe puthin zotërinj të panjohur. Tashmë isha impulsive, por kurrë nuk mund t’i rezistoja një buzëqeshjeje dhe mirësie. Shumë vite më vonë, nëna më tha se ajo ishte ndarë përkohësisht nga babai kur na çoi në Lion sepse vjehrra e saj, Memé, po ia bënte jetën të mjerueshme dhe babai dukej sikur i kushtonte më shumë vëmendje nënës së tij sesa asaj. Ai i shkroi asaj disa letra dashurie, duke e lutur që të kthehej dhe duke i thënë asaj se sa bosh ndihej shtëpia pa të dhe fëmijët. Ai i shkruante se e kishte marrë malli ta dëgjonte duke kënduar dhe se e donte. Ne tashmë