Meqenëse kishin qenë të porsaardhur në Francë, të sapomartuarit kishin të ardhura të pakta, kështu që ata filluan jetën e tyre martesore në të njëjtën banesë që dy vëllezërit e ndanin me nënën e tyre. Shoqja më e mirë e nënës sime, Alegra, u prezantua përfundimisht me vëllain e Henrit, Rafaelin, kur ajo vizitoi nënën time pas martesës së saj, dhe përfundimisht edhe ata u martuan. Edhe ata jetuan në të njëjtën banesë me nënën e tyre, gjyshen time, Memé, e cila kishte një oborr të mirëfilltë mbretëror për të sunduar. Merreni me mend: Dy djem, të cilët u martuan dhe zgjodhën që të dy të ndanin një apartament të vetëm. Nga sa kuptoj, jeta nuk ishte gjithmonë shumë e lehtë për dy çiftet e reja, veçanërisht sepse gjyshja ime favorizonte Rafaelin, i cili ishte shumë më pak serioz se i vëllai. E mbaj mend që gjithnjë bënte shaka dhe qeshte. Ai gjithashtu bënte shumë dashuriçka. Nga historitë që kam dëgjuar si fëmijë, ai shpesh nuk vinte në shtëpi në mbrëmje, duke i shkaktuar hidhërim të madh nuses së tij. Përkundrazi, babai im ishte shumë i dashuruar me nënën time dhe ishte në shtëpi çdo mbrëmje, duke u treguar gjithmonë shumë i dashur me të. Ajo mbeti shtatzënë me vëllain tim më të madh pothuajse menjëherë.
Të dy çiftet e reja jetonin me nënën e tyre në të njëjtën banesë. Megjithatë, miqësia e nënës sime me Alegrën nisi pak nga pak të përkeqësohej dhe pati fërkime mes tyre. Si për ta bërë situatën më të nderë, gjyshja ime favorizonte Rafaelin dhe mënyrën e tij gazmore e të papërgjegjshme dhe ushqente një antipati përkatëse ndaj nënës sime. Sepse fakti që nëna ime ishte shtatzënë kurse Alegra jo, veçse ia shtoi inatin Alegrës.
Për fat të mirë, i parëlinduri i nënës sime ishte djalë, vëllai im, Rëné, emri hebre i të cilit ishte Salomon dhe të gjithë filluan ta quanin Momon, dhe më vonë, thjesht Momo. Pas pak, nëna ime mbeti përsëri shtatzënë, këtë herë me mua. Në atë kohë, Alegra kishte mbetur shtatzënë. Të dy nuset e reja duhej të grindeshin me vjehrrën e tyre, e cila vendosi që nëna ime të mos kishte një fëmijë të dytë aq shpejt pas të parit. Nga historitë familjare që kam dëgjuar, e kuptoj që Memé u tregua mjaft e pakëndshme me nënën time gjatë shtatzënisë së saj të dytë me mua, ndërkohë që tregohej shumë e vëmendshme ndaj Alegrës, e cila mbante fëmijën e djalit të saj të preferuar. Ka mundësi që antipatia e gjyshes sime ndaj meje të ketë nisur madje para se të lindja dhe u zvogëlua vetëm kur ajo u bë e moshuar. Më vonë gjyshi im më tha se Memé nuk e vizitoi nënën time në spital kur linda dhe, kur më sollën në shtëpi, ajo kurrë nuk iu afrua djepit tim për të parë mbesën e saj të re.
Kur isha pesë a gjashtë vjeç, nëna na tha që kam lindur në spitalin Hotel-Dieu në Lion. Si të gjithë fëmijët e vegjël, unë dhe dy vëllezërit e mi ishim mjaft kureshtarë dhe të ngazëllyer për të mësuar rreth fillimeve tona. Kjo ishte nga ato biseda të rralla për të rritur, të destinuara për të na mbajtur të qetë e të mahnitur, të paktën për disa minuta. Nëna jonë vazhdoi duke i thënë audiencës së saj të re se ky spital drejtohej nga Motrat e Bamirësisë së Shën Vinsent dë Pol, dhe se njëra nga motrat e tundte atë në shtrat, duke e nxitur me fjalët “Zgjohu, topolakja ime, paske një vajzë të bukur.” Ndihesha jashtëzakonisht krenare që jam shquar si një vajzë e bukur, duke mos e kuptuar në atë kohë që asnjë infermiere nuk do ta quante të bukur një të porsalindur. Ndërsa më ngrohte ai emocion i këndshëm, në mënyrë të paqartë e pyesja veten se pse foshnjat lindnin gjatë natës, kur nënat e tyre flinin, dhe bëhesha kureshtare se pse nëna ime do të flinte në një spital? Asnjëherë nuk më pëlqyen përgjigjet që m’u dhanë për këto pyetje.
Ndërsa isha ende shumë e vogël, here pas here mblidhja ndonjë copëz informacioni rreth fëmijërisë sime të hershme. Mamaja gjithmonë thoshte se kam qenë një foshnjë shumë e qetë, që mund të luaja në heshtje me një lodër për orë të tëra. Ajo e përmendi faktin se një herë, për shkak të qetësisë sime, kur isha e sëmurë, ajo harroi të më lyente kurrizin me një pomadë dhe, kur më në fund u kujtua dhe vrapoi te djepi im, shpina më ishte ënjtur dhe më ishte bërë e kuqe flakë; megjithatë, nuk kisha qarë për ta lajmëruar. Sigurisht, nuk e mbaja mend incidentin. Në të kundërt, pjesa tjetër e fëmijërisë sime ishte gjithçka veç e qetë.
Farat e respektit për veten dhe vetëvlerësimit mbillen herët. Pyes veten tani nëse ajo ngjarje kishte futur tek unë konceptin që nuk ia vlente të kujdeseshin për mua, madje as vetë nëna ime.
Kur isha rreth tre vjeç, familja ime u zhvendos në Valencë, rreth njëqind kilometra në jug të Lionit, një qytet mesjetar në lumin Rón, ku dy xhaxhallarët e mi ishin vendosur më parë. Këtu edhe u rrita, e vendosur në mes të dy vëllezërve të mi, Rëné, një vit e gjysmë më i madh, dhe Zhaku, dy vjet më i vogël. Gjyshja ime nga babai, Memé, jetonte me ne dhe, herë pas here, gjyshi im nga babai do të rrinte me ne për vizita të gjata. Ai ishte jashtëzakonisht i dashur me ne të tre fëmijët. Ai ishte një hebre fetar dhe ende arrij ta shoh me sytë e mendjes sime duke u lutur çdo mëngjes, i kthyer drejt Jeruzalemit, me kokën e mbuluar me talit dhe tefilimin në krahun e majtë. Ne jemi hebrej sefardikë dhe, si të tillë, ligjet dhe mënyra e jetës hebraike respektoheshin në shtëpi, veçanërisht nga nëna dhe gjyshja ime. Nuk bëhej asnjë punë në Shabat ose gjatë Ditëve të Shenjta. Kjo është e çuditshme, duke marrë parasysh arsimimin dhe ekspozimin e prindërve të mi në një moshë të re ndaj misionarëve të krishterë.
Më kujtohet se si mamaja ndizte qirinjtë në pragun e vatrës, në dhomën e saj të gjumit, në prag të Shabatit. Për Ditët e Shenjta, ajo i mbulonte shtretërit me mbulesa dhe jastëkë dantelle. Deri më sot, aroma e zymbylëve, karafilave dhe mimozave më mbart ndër vite në apartamentin tonë, në kohën e Pashkës, kur mamaja zbukuronte dhomat me këto lule dhe mbulesën e shtratit prej dantelle të çmuar, të bëra nga vjehrra e xhaxhait tim.
Isha njohur me atë dantellë një ditë gjatë fëmijërisë, në një udhëtim për në Lion. Nëna ime na mori të treve për të qëndruar pak me vëllain e saj dhe, kur nëna ime pa punën e ndërlikuar me dantellë të bërë nga vjehrra e tij, porositi një mbulesë shtrati posaçërisht për të. Ajo e mori atë diku më vonë dhe e përdorte vetëm në Ditët e Mëdha të Shenjta. Më vonë mësova se kjo bëhej për shkak se e shkreta grua dhe djali i saj kishin parë të gjithë familjet e tyre të dëboheshin nga gjermanët në Dransi, një kamp përqendrimi në jug të Parisit, dhe askush nuk mori më lajm prej tyre. E shkreta halla ime duhet të ketë pasur një zemër të thyer duke menduar për vdekjen agonuese të nënës dhe babait të saj të varfër, vëllezërve të saj të shumtë, dhe më pas, në 1944, vdekjen e djalit të saj, në moshën 17 vjeç, në një bombardim ndërsa ai po shpëtonte njerëzit në një strehim. Djali i hallës sime u dekorua më vonë nga qyteti i tyre pas vdekjes, por jam e sigurt se ajo do të donte më shumë djalin e saj të gjallë sesa medaljen. Sa herë e falënderova Zotin që prindërit e mi vdiqën në shtretërit e tyre dhe jo në tmerret e Holokaustit.
Shumë vite më vonë, kur vëllai im, Rëné, shkoi në Izrael për të vizituar prindërit tanë, nëna ime ia dha si një dhuratë atë mbulesën e shtratit prej dantelle të mrekullueshme gruas së tij, e cila më vonë ma dha mua si kujtim të nënës sime.
****
Është Hanukah 1991. Po ndizja qirinjtë këtë mbrëmje kur papritmas u shfaq një kujtim i fëmijërisë. Është përsëri Hanukah, këtë herë para Luftës së Dytë Botërore, dhe jemi mbledhur të gjithë në kuzhinën tonë në Burg-le-Valons rreth hanukiah. Duhet të kem qenë rreth nëntë apo dhjetë vjeç. Kishim një vizitor me familjen, njëfarë z. Jerushalmi,