Kolejnym stowarzyszeniem mocno zaangażowanym z powstanie OPL-biernej była utworzona w 1928 roku Organizacja Przysposobienia Kobiet do Obrony Kraju. Z przyczyn oczywistych – znajdowała się pod patronatem wojska – zasadniczy cel oscylował wokół „przysposobienie części kobiet do zadań pomocniczej służbie wojskowej”36.
Możliwość współpracy w zakresie przygotowania obrony przeciwlotniczej i przeciwgazowej miały również inne stowarzyszenia społeczne, a ramy ich współdziałania wyznaczały stosowne przepisy kolejno tworzonych dokumentów prawnych.
Słuszne wydaje się zatem stwierdzenie, iż tworzenie kolejnych stowarzyszeń i organizacji państwowych w znacznym stopniu przyczyniło się do propagowania i szerzenia idei obrony przeciwlotniczej i przeciwgazowej, a zwłaszcza w zakresie ochrony ludności cywilnej, która narażona była na wszelkiego rodzaju niebezpieczeństwa. Dla realizacji wyznaczonych zadań powołano organa obrony przeciwlotniczej i przeciwgazowej.
Problem ochrony ludności znajdował również miejsce na kartach opracowań książkowych oraz czasopism. Spośród przykładowych autorów warto by w tym miejscu wymienić chociażby: W. Sikorskiego, J. Zająca, S. Abżółtowskiego, Z. Wojnicza-Sianożęckiego czy Z. Drogosława37.
W okresie międzywojennym kontynuowano prace nad doskonaleniem systemu ochrony ludności przed nalotami. Rozwiązania prawne pozostawały aktualne do czasu powołania Terenowej Obrony Przeciwlotniczej, o czym będzie mowa w kolejnym podrozdziale.
1.2.2. Ochrona ludności w czasie II wojny światowej i w okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej
Okres II wojny światowej stanowił niejako sprawdzian działalności wciąż jeszcze niewykwalifikowanej obrony przeciwlotniczej biernej. „Obrona pasywna zdawała egzamin w praktyce i trzeba przyznać, że egzamin ten wypadł pozytywnie, a zdobyte doświadczenia odcisnęły piętno na dalszym jej rozwoju”38.
Polskie władze w całym kraju organizowały punkty i ośrodki obrony przeciwlotniczej. Specyficzny rodzaj obrony, o którym szeroko pisze A. Brzeziński polegał na radzeniu sobie ludności cywilnej ze skutkami ataków z powietrza. Działania były ukierunkowane na ochronę życia i mienia obywateli m.in. przez „zapobieganie pożarom (…), ratowanie osób zasypanych gruzem zbombardowanych domów, kierowanie rannych do punktów opatrunkowych, opieka nad osobami pozbawionymi dachu nad głową, czuwanie nad przestrzeganiem przez ludność przepisów ochrony przeciwlotniczej”39.
Pomimo nielicznych porażek, funkcjonowanie OPL-biernej niosło gros pożądanych skutków, jak: mobilizacja społeczeństwa w zakresie budowy rowów przeciwlotniczych oraz wzajemna współpraca ludności cywilnej, która poza udzielaniem poszkodowanym schronienia w swoich domach, czynnie uczestniczyła w prowadzonych akcjach ratowniczych. Wiodące znaczenie miał fakt, że już po rozwiązaniu Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej (1941 r.), ochrona ludności cywilnej wciąż była realizowana. Bezapelacyjnie świadectwem takiego stanu rzeczy były działania podejmowane w trakcie powstania warszawskiego w 1944 roku. To wówczas po raz pierwszy użyto pojęcia „obrona cywilna”.
Na płaszczyźnie stosunków międzynarodowych zachodziły wydarzenia, które odcisnęły piętno na dalsze kierunki i tempo rozwoju ochrony ludności (obrony cywilnej)40.
Nowe rozwiązania prawne w zakresie ochrony ludności wprowadzono w latach 1949–1950. Wśród najważniejszych znalazły się:
• pismo szefa Sztabu Generalnego Wojska Polskiego z dnia 7 września 1949 roku w sprawie organizacji miejscowej obrony przeciwlotniczej;
• uchwała o powszechnym obowiązku wojskowym z 4 lutego 1950 roku;
• uchwała Rady Ministrów z dnia 29 lipca 1950 roku w sprawie terenowej obrony przeciwlotniczej.
Pojawił się wówczas plan utworzenia komendy głównej miejscowej obrony przeciwlotniczej.
Doniosłym wydarzeniem dla kształtowania ochrony ludności w Polsce było przyjęcie przez sejm ustawy dotyczącej Terenowej Obrony Przeciwlotniczej. W załączniku do pisma nr 030 z dnia 30 stycznia 1951 roku zostały wskazane następujące zadania nowo utworzonej formacji:
1. „zorganizowanie i przygotowanie ogółu ludności, zakładów przemysłowych i użyteczności publicznej, obiektów komunikacyjnych i łączności, urzędów i instytucji państwowych oraz wszelkiego rodzaju przedsiębiorstw do obrony przed napadami z powietrza oraz szybkiego i sprawnego usuwania skutków tych napadów;
2. zorganizowanie i przygotowanie sieci alarmowania, zaciemniania i rejestracji;
3. zorganizowanie i przygotowanie odpowiednich pod względem ilości i jakości, służb i pogotowia, stosownie do charakteru i potrzeb poszczególnych miast, osiedli i obiektów;
4. szkolenie służb i pogotowia oraz ogółu ludności w zakresie TOPL;
5. dostosowanie budownictwa przemysłowego, administracyjnego i mieszkalnego do potrzeb TOPL;
6. przygotowanie odpowiednich urządzeń zabezpieczających w miastach, osiedlach i obiektach;
7. planowanie zaopatrzenia ogółu ludności miast, osiedli i obiektów (przemysłowych, komunalnych itp.) w sprzęt i środki TOPL;
8. operacyjne kierownictwo akcją obronną w zakresie TOPL”41.
Niektóre z zadań Terenowej Obrony Przeciwlotniczej przejmowały stowarzyszenia i organizacje, takie jak: Polski Czerwony Krzyż, Związek Ochotniczych Straży Pożarnych, Organizacja Przysposobienia Kobiet do Obrony Kraju.
Z upływem czasu, kiedy świat ogarnęło poczucie braku bezpieczeństwa wynikające z wzrostu zagrożenia użyciem BMR (zwłaszcza intensywny rozwój nad bronią jądrową), przed TOPL stanęły nowe wyzwania, a wśród nich następujące:
1. „zapewnienie ochrony życia ludności całego kraju przed skutkami działania broni masowego rażenia, zwłaszcza jądrowej;
2. zapewnienie pomocy osobom poszkodowanym oraz ratowanie mienia materialnego;
3. uczestniczenie w akcjach ratunkowych okresu pokoju”42.
Powyższe pozwala na konstatację, iż przedsięwzięcia TOPL nie były ograniczane do ochrony przed zagrożeniami czasu wojny. Nastąpiło zwiększenie świadomości o możliwość zaistnienia zagrożeń w okresie pokoju.
Rozwój Obrony Terytorium Kraju doprowadził do sukcesywnego przejęcia przez nią części zadań TOPL i denominacji formacji na Powszechną Samoobronę. Jako zasadniczy cel PS wskazano ochronę ludności oraz ochronę gospodarki kraju przed skutkami, do których może doprowadzić wojna. Kierunkiem działań było dążenie do „powszechnego udziału ludności w tej obronie”43. To właśnie wówczas, dzięki takiemu tokowi myślenia, nastąpił intensywny rozwój idei samoobrony, która spotkała się z dużą aprobatą społeczeństwa. Powszechna Samoobrona miała solidne wsparcie ze strony wielu stowarzyszeń i organizacji (Liga Obrony Kraju, Polski Czerwony Krzyż, Związek Harcerstwa Polskiego, Związek Ochotniczych straży Pożarnych oraz inne stowarzyszenia społeczne, takie jak: Aeroklub Polski, Polski Związek Krótkofalowców czy Polski Komitet Pomocy Społecznej), które prowadziły szkolenia z zakresu ochrony oraz agitowały na rzecz niesienia pomocy poszkodowanym, wprowadzenia do szkół nauk sanitarnych i krzewiły potrzebę czynnego udziału obywateli w akcjach ratowniczych.
Pomysłodawcy projektu zakładali zmiany nie tylko w strukturze, ale także w pojmowaniu działań na rzecz ludności