Çe əy həxədə tosə çe əmə rujon hiç qılə rımuz rəsə ni.Mande kitobi handəsə oj-ojko çiyedə ki, Keykavus qıləy universalə basəvodə şəxs,elməqıvur (vunderkind-red.) bıesə bə ziyodə, həmən yolə əyan, alim, şair, canqavər, tovığ bıə. Əv çe əmə Kaspi dıyo cənubə-ğərbə sahilonədə, İroni ısətnə Qiloni vilayətədə jimon kardəşe. Bə vırədə ki, binim ğədimiku tolışon de qiləkon bə i co jiyedən. Məvuji bə ım səbine ki, əməhoy çı Unsur əl-Məali bə ıştə zoə doə nəsihəton, məsləhəton, pandon handeəsə jıqo zınedəmon ki, ımonımon i bəjənən kəynəsə, koncosə,çe kikusə məsəmone, handəmone. Çumçıko həmonə nəsihətə sıxanon veyni ironəzıvonə millət ğəzinə çe əmənən milli əxlağə kodeksi bınədə mandedə.
Keykavusi ıştə əsərış, əlbəttə, bə farsə zıvon nıvıştəşe, binim çe ə devri ədəbi zıvon bıe. Mande ˝Qabusnomə˝ ənıvışti bə çımı peədə nom kəşə qevmon har qılə aid karde qasbuən xəto əbıni.
Unsur əl-Məali ıştə devri basəvodinə ruşinfami ğəzinə həmən bə antikə alimon iyən filosofon əsəron vey çok bələd bıə, əvonış dərk kardə.˝Qabusnomə˝də çı Əflatuni, Sokrati, Aristoteli, Hippokrati, Haleniku rə-rə dəvardə sitaton ımi sof sıbut kardən.
X–XII sasoronədə mısılmonə renessansi səkıştədə bə məydon beşə ˝Qabusnomə˝ fayədə didaktikə əsəron, pandnomon ofəyero bə Avropa məmləkəton çand-çand sa soron lazim bıən. Məsələn, çı Fransua Rable bə Fransa cəmiyəti ğoymə zırinqə dənoə ˝Qarqantua de Pantaqruel˝nomədə kitob dey 1564-nə sori, İnqiltərədə çı lord Çesterfildi ˝Bə zoə nomə˝ kitobi isə əncəx 1774-nə sori bə ruşnə beşeş zınəy.
Qilonədə yol bıə Unsur əl-Məali Keykavusi bənəy insoni ıştən qur-qurinə, qıvoninə qıləy umrış dəvuniyə, binim de şoğinə hadison,de şoy-voyinə ğələbon, de dəboxtə səkışton, de qonə dumoton xırç pur bıə.Bə sə omə ğəziyonku, eqıniyə qulonku bə nav omə səkışton, ıştə jimoniku sə dərson, ıştə zıneyonku, vindəyonku, məsəyonku idrak kardə mətləbon bo ıştə soni nışonə noesə həniən fər çiç bəzıne bıe? Yəne ˝Qabusnomə˝ qıləy pıə bə ıştə zoə doə pandon timsalədə onoə bıə.
Unsur əl-Məali cəmi 44 fəsliku ibarət bıə ım kitobi sıftənə 2 fəsl bə vaxti ədəbi dəsturon əsosən bə Xıdo-Peyğəmbəri həsr kardəşe. Əmandə fəslonədə ısətboy muəllifi bə jimoni har tərəfi nəzər səğandəşe. Muəllif kitobədə de aforizmon, pritçon, kırtə tarıxə iyən məişətə hekoyon vasitə odəmi pand qətey, ləyağətin, şərəfin, mədəni beyro, kom mijon bə dast vardey, çiçonku diəro mandey, ıştə coni şuş iyən xəş oqətey, bə deşmenon bac oməy, dust qətey, sənət-peşə səçın kardey, kaştevonəti kardey, vətəni hovoz kardey çəmon həxədə mıdrikə mətləbon iyən nığılə hıkməton bə əhandon edaştedə.
Sovoy ımon kitobədə bə nucumi (astronomiya – red.), poeziya, musiği dair şoğinə pandon, hətta podoşo fayədə məmləkəti çoknəy de ədoləti idarə karde barədə pandon vırə qətəşone.
De i yəndı hiç suluk nıkardə Xeyr iyən Şəri damədə canq kardə ım dınyoədə çe vicdoninə, şərəfinə, xəymandə insoni vırə kom coye? Diyə bıkə, bə ım parsi vədə mandə cəvob çı ˝Qabusnoməku˝ bənəy sıə cızi dəvardə.
Çı hıkməton mırvari mislədə ım əsər bə sivilə dınyo zıvonon veyni peqordoniyə bıə. Bə tolışə milləti ruhi anə nez mandə ım pandnomə xəyli diən bıbo, ısət iminə bəjəne ki, bə çe əmə zıvon peqordoniyə bıedə.
Bə ım koədə çe əmə tərəfo 3 qılə səvon oko doə bıə:
1) Səid Nəfisi 1312 şəmsiədə (1933/1934-nə miladi) Tehronədə bə farsi bekardə variant;
2) Yevqeni Bertelsi 1958-nə sori Moskvadə bə urusi bekardə variant;
3) Rəhim Sultanovi 1989-nə sori Bokuədə bə tırki bekardə variant.
Vırəş omə, bıdə bə tolışi peqordoiyə bıə ˝Qabusnomə˝ kitobi umumən tolışə tərcumə məktəbədə qətə vırə həxədəən bə əhandon nəzər i-dı qılə sıxan edaştom.
Hələ dəvardə əsri 30-nə soronədə, sovetə hukməti cər kəşə ˝bə rəğ-rişə oqardey siyasəti˝ çərçivədə çe əmə tərcumə məktəbi qofe bınədə mandə Z.Əhmədzodə, M.Nəsirli, Ş.Mursəlov, İ.Abdullayev,Ə.R.Mahmudov,Ş.Təğizodə, çe əmə həniən ço hınəmandə merdon tərəfo çı dınyo ədəbiyoti kali klassikə əsəron bə tolışi peqordınə bıəbin.
Çe əvon reçədə Daniel Defo ˝Robinzon Kruzo heyrətinə jimon iyən çe əy macəron˝,tərcuməəkə Ə. R. Mahmudov (Boku1935); C.Svift. “Qulliver liliputon məholədə˝, tərcuməəkə Ş.Mursəlov (Boku1935); Suleyman Sani Axundovi ˝Siyo kinəli˝,
tərcuməəkə İ.Abdullayev (Boku1935); Mir Cəlali ˝Bəyjibə odəm˝(roman), tərcuməəkə Ş.Təğizodə (Boku1937);
L.Andreyevi ˝Petkə qıyədə˝, tərcuməəkə Ş.Təğizodə;
M. F. Axundzodə ˝Çı nəbotati həkim musyo Jordani de caduəkə dərvişi Məstəli şahi nəğıl˝, 4 pardəynə komediyə,
tərcuməəkə Şeyub Mursəlov (Boku 1937); A. Çexovi ˝Kaştənqə˝, tərcuməəkə Ş.Təğizadə (Boku1937); Cek Londoni ˝Kişi həxədə hikoyə˝,tərcuməəkə İ. Abdullayev (Boku 1936), həniən co kitobon nomə bəbe qəte.
Sovoy ımon 1937-nə sordə Bokuədə təhsili sırf bə tolışi bıə məktəbon V-nə sinifiro çı Z.Əhmədzodə de M.Nəsirli xanboz tərtib kardə ˝Ədəbiyotə xrestomatiyə”də Azərbayconi tırkəzıvonə ənıvıştonədə M. Ə.Sabiri, M.Muşfiqi, R.Rza, S.Vurğuni, M.Seyidzadə,çı urusəzıvonə ədəbiyotiku A.Puşkin, İ.Krılov, İ.Nekrasov, L.Tolstoy, M.Şoloxov, həniyən co sənətkon muxtəlifə janrədə nıvıştəyon bə tolışi tərcumədə doə bıə.
Həminə 30-nə soronədə Azərboyconi Kommunistə bolşevikə firğə Lankoni dairə komitə orqan ˝Sıə Tolış˝ qəzetədəən kali tərcumon dəvardedəbin. Bə ım koodə Xanoğlan Kazımov iyən Qudrət Quluyev çısk bıən.
Təssuf ki, sovetə keşvərədə nav II dınyo muharibə milli siyasət səvırd-po dəqeş be, kamiədə mandə milləton zıvononədə 10 sor dəvom kardə ə xosə multikultural ab-həvo çəsmoni bə orəx rəse,bə ım koədə ıştə sinə bə nav doə vey ruşinfikon dastqir kardə bin,bə Sibiri, bə Miyonə Asiya sardə kəvşənon romə bin,əvoni dey bə qululə və doekuən onıkırin.
Dəvardə sasori 80-nə soron orəxədə sovetə ˝tojədən soxtey siyasəti˝ bə tolışə tərcumə məktəbiən pozitivə otəməyış be. 1993-nə sori Bokuədə ˝Azərnəşrədə˝ rəhmətinə Novruzəli Məmmədovi tərtibatədə ˝Tolışi ərməğon˝ nomədə kitob beşe. Əyo bəğəzi çe muasirə tolışə şairon ıştən əsəron, həmən çe əvon bə tolışi kardə xəyli tərcumonən vırə qətəşone. Çı ımi bə peştən bə devrədə beşə ˝Tolışi sədo˝ rujnomədə, bə tolışi beşə co qəzetonədə, məcmuəonədə, kitobonədə Tofiq İlhami, Xanəli Tolışi, Allahverdi Bayrami, Bəxtiyar Ruşini, Baləddin Veşo, Nəriman Əğəzodə, Camal Lələzoə,Vuqar Həmati, çe əmə həniən co ənıvışton ofəyemononədə çı Azərboyconi tırkəzıvonə ədəbiyotiku, dınyo ədəbiyotiku kardə tərcumonən bə çəş çiyedən.
İyo de Muşfiq Abbasovi dastqəte çı şair Əvəz Nəbi Umər Xəyyami ˝Rubaion˝ tolışi tərcumədə 2005-nə sori Bokuədə çap karde məxsusi qeyd karde lazime.
Çe dınyo ədəbiyoti korifeyonədə bıə Viktor Huqo ˝Səfilon˝ roman tosə orəx nıbuən Baləddin Veşo iyən Diana Montqomeri tərəfo peqordoniyə, hələynə əncəx sosialə şəbəkədə fəaliyət nişon doə ˝Tolışi tərcumə mərənqo˝ nomədə qrupədə vırəbəvırə kardə bıə.Yəni rəsmən dastənıvışteyə fayədəye.
Təəssuf ki, çe əmə qıləyən notəmomə tərcuməmon heste.Əvən ibarəte çı mığəddəsə Ğıroni-Kərimiku. Rəhmətinə filosof Beytulla Şahsoyj çe əvi muəyyən suronış bə tolışi peqordonişe, Bokuədə ˝Şəvnışt˝ nomədə rujnomə beşə mıddətədə əyo çap kardıse.
Henrix Fridrix fon Ditsi 1815-nə sori turkə ˝Dədə Qorqudi dastoni˝ həxədə ˝De Homeri siklopi mığayisədə tojə ojko kardəbə oğuzi siklop˝ tədğiğatə nıvıştəy,iyən çe əy kitobiku bə almani peqordoniyə bıə
˝Basati Kəlləçəşi kıştə daston˝ Allahverdi Bayrami tərcumədə 2015-nə sori