Simfonie no 9 in D min op 125 (“Koraal”) (75 min) As Simfonie no 5 die gewildste van die reeks is, is No 9 die mees bewonderde. Weer eens is dit titaniese magte wat ontketen word en tot ’n triomfantelike slot lei. I. Allegro ma non troppo, un poco maestoso Teen die agtergrond van geheimsinnige, byna prehistoriese klanke, kom die eerste tema geleidelik tot stand en word eindelik na sestien mate in al sy forsheid deur die orkes aangekondig. Die tweede, kontrasterende tema word deur die klarinet gespeel. Die bou en ontwikkeling van die tema in hierdie beweging is ontsaglik. II. Scherzo: Molto vivace Hierdie uitgebreide scherzo (die langste wat Beethoven gekomponeer het) is ook van so ’n spookagtige sfeer soos dié van No 5. Dit begin as ’n fuga maar is in sonatevorm, hoewel die fugatiese styl telkens na vore tree. Dit is ’n meesterstuk van kontrapuntale skryfwyse. III. Adagio molto e cantabile Een van Beethoven se lieflikste stadige bewegings. Na ’n eerste tema waarin die viole telkens deur houtblasers onderbreek word, kom ’n tweede tema van pragtige liriese aard, ook in die viole. Hierdie beweging is op die grondslag van ’n dubbelvariasie. IV. Finale: Allegro assai Die beweging begin abrup, met dramatiese vertonings deur die orkes, telkens onderbreek deur resitatiefagtige passasies deur die basviole. Die temas van die vorige bewegings word herhaal; dan eindelik kom die edele koraalmelodie wat Beethoven gevind het vir Schiller se Ode an die Freude. Die toonsetting van hierdie gedig, wat Beethoven al jare lank beplan het, is vir volle koor en vier soliste en stel besondere eise aan die menslike stem.
SOLO EN ORKES
Klavierconcerto’s Beethoven het vyf klavierconcerto’s geskryf waarvan die eerste twee nog sterk onder die invloed van Mozart staan. Die Concerto no 1 in C op 15 is eintlik ná die Concerto no 2 in B-mol op 19 geskryf en toon ’n sekere ontwikkeling. Dit is egter eers met die derde concerto dat Beethoven begin om die verlede agter hom te laat, en die laaste twee concerto’s bring sy groot vernuwings op dié terrein.
Klavierconcerto no 3 in C min op 37 (35 min) Hoewel No 3 net ’n jaar na wat as No 1 bekend staan, gekomponeer is, toon dit ’n verbasingwekkende ontwikkeling. I. Allegro con brio Die strykers val dadelik weg met die openingstema in elf fors akkoorde wat die klavier daarna ewe onversierd speel. Die tweede tema is meer gevoelvol en liries en kontrasteer sterk met die eerste tema. Die samewerking van solis en orkes groei tot ’n treffende klimaks. II. Largo ’n Pragtige liriese tema in gedempte toon met mooi samespel in die ontwikkeling tussen die solis se arpeggio’s en ’n donker orkes-agtergrond. Beethoven het self ’n kort cadenza vir die middeldeel geskryf met die aanwysing con gran espressione. III. Rondo: Allegro Die klavier begin met ’n energieke tema wat in rondovorm verwerk word. Daar is selfs ’n klein fuga. Die coda, gemerk presto, is in ’n heeltemal ander toonaard en tempo.
Klavierconcerto no 4 in G op 58 (33 min) ’n Rustige en bedaarde werk in teenstelling met No 3 en No 5. I. Allegro moderato Sonder enige orkesinleiding speel die klavier ’n sangerige tema en onmiddellik sorg Beethoven vir nog ’n verrassing deurdat die strykers die tema na slegs vyf mate oorneem maar in die toonaard B. Die effek hiervan is buitengewoon. Die tweede tema is marsagtig. Die verwerking van die tema geskied hoofsaaklik deur die orkes met dartele klavierpassasies tussendeur. II. Andante con moto ’n Strydende dialoog tussen die orkes se dramatiese akkoorde en ’n totaal teenstellende melodie in die klavier. III. Rondo: Vivace Die rondo volg onmiddellik op die voorafgaande beweging en is vinnig met ’n marsagtige tema in die strykers gevolg deur ’n swewende tweede tema in die klavier se hoogste oktawe. Die ontwikkeling lei tot ’n dawerende slot.
Klavierconcerto no 5 in E-mol op 73 (“Keiser”) (37 min) Dit is onduidelik waar die bynaam Keiser vandaan kom; die werk word ook nie oral so genoem nie. I. Allegro Weer ’n vernuwing: op drie dawerende akkoorde van die orkes speel die klavier rapsodiese passasies (wat nietemin ’n integrale deel van die werk is) en lei die viole tot die eerste tema; die tweede tema word ook deur die orkes gespeel, wat tot nou die oorhand het, en eers dan tree die klavier weer toe in ’n briljante uitwerking van die gegewe. Beethoven reken hier finaal af met die cadenza deur ’n meesterlike kragtoer vir die solis te skryf wat absoluut deel van die beweging is. II. Adagio un poco mosso ’n Serene beweging waarin die strykers (sommiges pizzicato) die tema speel en die klavier patrone daaroor weef. Geleidelik neem die klavier oor teen ’n agtergrond van gedempte orkesspel. Die Adagio gaan met ’n verrassende oorgangspassasie dadelik oor tot III. Rondo: Allegro ’n Uitgelate beweging waarin die bravura-moontlikhede van die solis wesenlik gebruik word. Daar is ’n sangerige tweede tema, maar die vitale eerste rondotema oorheers saam met die klavier.
Tripelconcerto in C op 56 (35 min) Hierdie concerto vir klavier, viool, tjello en orkes is lank verwaarloos en minderwaardig geag, maar het intussen meer tot sy reg gekom. Die klavierparty is redelik eenvoudig en die viool is gemiddeld, maar die tjelloparty is besonder moeilik. Die werk bestaan uit drie bewegings. I. Allegro is ’n liriese deel sonder die opstandige elemente van die Eroica en Fidelio wat uit ongeveer dieselfde tyd stam. II. Largo Die sangerige tweede beweging word deur ’n pragtige tema op die tjellosolo ingelui en gaan oor tot III. Rondo alla Polacca wat, soos die benaming aandui, in die polonaise-vorm is en pragtige oomblikke vir al drie soliste bied.
Vioolconcerto in D op 61 (45 min) Beethoven het net een vioolconcerto gekomponeer, maar dit is sekerlik die indrukwekkendste in die repertoire; in opset en rykdom van verbeeldingskrag kom alleen *Brahms s’n naby. Twee beroemde violiste wat cadenzas hiervoor geskryf het, is Joachim (wat die werk later in die negentiende eeu aan die vergetelheid ontruk het) en Kreisler. I. Allegro ma non troppo Vier tromslae op die noot D lei tot ’n pragtige eerste tema deur die houtblasers, wat ook die tweede tema aankondig. Die samespel van en wisselwerking tussen solis en orkes word meesterlik gehanteer. II. Largo Die strykers speel die hooftema gedemp, en dit lei tot ’n reeks variasies wat onderbreek word deur die tweede tema. Die beweging word gekenmerk deur pragtige orkeskleur waarbo die solis fantaseer. III. Rondo: Allegro Die beweging volg onmiddellik op ’n baie kort oorgangspassasie deur die solis. Dit is ’n speelse rondo, Beethoven op sy vrolikste. Na ’n wegsterwende coda is daar plotseling ’n opwindende slotpassasie.
Naas hierdie sewe werke het Beethoven ook twee Romanses vir viool en orkes en ’n Fantasie vir klavier, koor, soliste en orkes gekomponeer – lg. in sekere sin ’n voorstudie van die slotbeweging van die Simfonie no 9.
KAMERMUSIEK
Hoewel Beethoven vir groter ensembles gekomponeer het, word volstaan met die werke vir vier, drie en twee instrumente.
Strykkwartette Beethoven het sewentien strykkwartette gekomponeer wat, soos sy simfonieë, sy totale ontwikkeling as komponis weerspieël. Aanvanklik werk hy nog in die styl van Haydn en Mozart, maar met sy laaste kwartette bereik hy ’n vlak van persoonlike uitdrukking en vormgewing wat, saam met die laaste klaviersonates, die Simfonie no 9 en die Missa solemnis, die hoogtepunt van sy skeppingsvermoë verteenwoordig.
Die eerste ses kwartette op 18 is tussen Simfonie no 1 en no 2 gekomponeer toe die komponis om en by dertig was. No 1 in F (24 min) is in 1799 geskryf maar daarna drasties hersien. Hoewel in die Haydn-styl, toon dit alreeds gewaagde harmonieë. Die werk bestaan uit vier bewegings waarvan die tweede, Adagio, besonder mooi is. No 2 in C (21 min) staan bekend as die “Komplimente-kwartet”, waarskynlik omdat dit speels en sonder probleme is. No 3 in D (19 min) is van hierdie groep die eerste gekomponeer en die mins gekompliseerde. Dit is opvallend hoe oorheersend die rol van die eerste viool is. No 4 in C min (19 min) stel die luisteraar op die hoede: dit is ’n toonaard wat Beethoven tot diepsinnighede gelei het. Hierdie kwartet is ook in ’n ernstiger stemming as die vyf ander, hoewel dit geen stadige beweging het nie, alleen ’n Andante scherzoso. ’n Stormagtige Finale sluit die werk af. No 5 in A (24 min) bevat as stadige beweging ’n stel variasies wat reeds op dié leeftyd toon watter wonderwerke Beethoven met ’n baie eenvoudige tematiese gegewe kan verrig. Die oorheersende stemming van No 6 in B-mol (23 min) is spontane opgewektheid, al het die komponis self die stadige beweging as melancholies beskryf. Hierdie somberheid word egter gou verdryf deur die geestige slot-Allegretto.
Die