Gdybym miała stworzyć autorski „mentalny” portret toprowca, powiedziałabym: człowiek gór, pewny siebie i swoich umiejętności samiec alfa. Początkowo brawurowy, nadmiernie odważny, z kiełkującym syndromem Pana Boga. Potem pokorny, nawet bardzo pokorny – wobec gór, natury, życia. Nadal samiec alfa, ale już bez cienia syndromu Pana Boga i bez potrzeby udowadniania sobie i innym, że może, że umie, że chce i potrafi. Empatyczny, szanujący ludzi, ceniący życie, ale też gotowy na śmierć.
– Kiedy miałem pięć lat, chciałem zostać górnikiem, bo myślałem, że górnik to jest ktoś, kto chodzi po górach. Mogę zatem powiedzieć, że spełniłem swoje dziecięce marzenia – śmieje się Michał Gajewski, jeden z nestorów TOPR-u. – Żeby zostać ratownikiem, trzeba kochać góry i chcieć pomagać ludziom. Nie może być innej motywacji. Owszem, to jest bardzo prestiżowe zajęcie, miło jest słyszeć o sobie, że jest się bohaterem, ale ktoś, kto przychodzi do TOPR-u dla sławy, nie wytrzyma tu i nie będzie akceptowany przez kolegów. Blask fleszy zdarza się rzadko, a codzienność to najczęściej bardzo ciężka praca. Ryzykowna i odpowiedzialna. To robota dla ludzi wrażliwych na drugiego człowieka.
Część ludzi wstępujących do TOPR-u chce kontynuować tradycję rodzinną: „Ojciec, brat, kuzyn byli ratownikami, chciałem i ja”. Inni realizują młodzieńcze marzenia: „Widziałem ratowników działających w górach, podziwiałem ich, chciałem do nich dołączyć”. Są tacy, którzy liczą na wielką przygodę i dreszcz emocji, oraz tacy, którzy chcą zabłysnąć – wszak „dziewczyny kochają ratowników TOPR-u, chciałem, żeby kochały i mnie”. Cechą wspólną wszystkich jest jednak bezwzględna, autentyczna miłość do gór. Mówiąc wprost, ratownictwo zaczyna się od emocji, od chęci bycia w górach, poznawania ich i robienia czegoś, co jest z nimi związane. Potem dochodzi potrzeba rozwoju i zdobywania nowych górskich umiejętności, co często bywa przyczyną akcesji do TOPR-u.
Myśląc o ratownictwie, początkowo myślą głównie o sobie. Chcą po prostu umieć więcej i bywać tam, gdzie jako zwykli turyści wejść nie mogą. Chcą się sprawdzić i mieć poczucie, że poznali góry na wylot. Dopiero potem dociera do nich, że ich wiedza i umiejętności mogą przysłużyć się większej sprawie, i to jest moment, w którym zaczynają stawać się prawdziwymi ratownikami. Przygoda przeradza się w proces.
– Na początku nie do końca jesteś świadomy, czym tak naprawdę jest TOPR – mówi Andrzej Maciata. – Przychodzisz, bo myślisz, że będzie fajnie. Będę mógł się wspinać, jeździć na nartach, robić to i tamto, nie mówiąc o tym, że dziewczyny lecą na czerwony polar! Różne są te motywy, choć niewątpliwie wszystko zaczyna się od fascynacji. Potem jednak wkraczasz w inny etap, odkrywasz, że chodzi o co innego: o powołanie. Wiem, że to strasznie patetyczne słowo; ale co zrobić, jeśli ono pasuje do tej sytuacji najlepiej. Kiedy przychodzi chwila, że wszystko w tobie powoli się układa, emocje opadają, a skoki entuzjazmu nie mają już tak szokującej amplitudy, odkrywasz, że jesteś tutaj po to, by ratować ludzi! I to jest moment, w którym w sposób świadomy stajesz się ratownikiem TOPR-u, moment, w którym widzisz, że cały ten blichtr i zachwyt są złudne, bo prawdziwe oblicze ratownictwa to ciężka, wyczerpująca fizycznie i psychicznie robota.
Pomaga nam nasza tradycja i kontynuacja pewnych zachowań. Na przykład: kto pakuje zwłoki turysty, który zginął? Zazwyczaj młokos. Tak było, gdy ja byłem młody, i tak jest teraz. Dlaczego? Bo młodzi muszą oswoić się z najtrudniejszą stroną tej pracy. Ktoś powie być może, że to straszne i brutalne, a ja odpowiem: sprawdzające. To zderzenie rzeczywistości z wyobrażeniami o niej, zestawienie wizji zwożenia ślicznej panienki ze złamaną nóżką z tym, co często robimy w górach. Ratownictwo jest poważne, trudne, momentami wstrząsające, a pakowanie zwłok to sprawdzian, który trzeba przejść, by szczerze odpowiedzieć sobie na pytanie: czy na pewno temu podołam?
– Najtrudniej iść, kiedy człowiekowi potwornie się nie chce. Kiedy jest zmęczony, zmachany, dopiero co wrócił z jednej akcji i chciałby chwilę odpocząć, a musi się zebrać i pójść w góry ponownie. To są najtrudniejsze momenty ratownictwa – przyznaje Maciej Pawlikowski. – Gdy jest pięknie, słonecznie, kolorowo i sucho, a człowiek czuje się wypoczęty, gotowy do działania i wszystko dobrze się układa, to ratowanie bywa czystą przyjemnością. Natomiast kiedy jesteś sam, a wokół ciemno, mokro i zimno, a ty idziesz i idziesz, i idziesz, to już tak cudownie nie jest. Takie sytuacje najczęściej zdarzają się podczas dyżuru w schronisku w Morskim Oku, w Pięciu Stawach czy na Hali Gąsienicowej. Dyżury zazwyczaj są pojedyncze, więc gdy przychodzi wezwanie, to ratownik, który wyjdzie na tak zwany pierwszy rzut, zazwyczaj rusza sam. I nie jest to zbyt przyjemne. Nawet jeśli ma się świadomość, że dojdą koledzy z centrali.
– Ratownictwo jest czymś, co w człowieku dojrzewa – kontynuuje Andrzej Maciata. – Inaczej patrzysz na świat, mając dwadzieścia dwa lata, a inaczej drugie tyle. Ja dopiero teraz, po czterdziestu latach w TOPR-ze, mogę świadomie powiedzieć, dlaczego jestem ratownikiem. Bo lubię ludzi. W tej pracy trzeba być wyrozumiałym, przyjmować człowieka takim, jaki jest. Tolerować jego słabości i niedoskonałości. Oczywiście, zdarza się, że o kimś, kto zrobił coś niewiarygodnie głupiego czy nierozsądnego, mówimy: „A to kretyn, idiota”, ale idziemy po niego bez dyskusji, bo idziemy po każdego, kto potrzebuje pomocy.
– Tu ważny jest ratowany, a nie ratownik – podkreśla Jacek Broński. – Ja postrzegam siebie jako szczęśliwca, człowieka, któremu udało się dostać do tego zawodu. To twardy układ: coś za coś. Twój wkład to stuprocentowe zaangażowanie, a stowarzyszenie daje ci za to prestiż, spełnienie i satysfakcję.
– Jeżeli motywacją jest karmienie własnego ego, wyjdzie z tego totalna katastrofa, ale jeśli człowiek zrozumie, że chodzi o drugiego człowieka, to dotknie istoty sprawy – tak definiuje ratownictwo Monika Rogozińska, była ratowniczka TOPR-u.
„Indywidualizm w służbie zbiorowości”, tak ujął to Michał Jagiełło. „Związać się na stałe z Pogotowiem to uznać, że indywidualne cele i ambicje nie powinny być sprzeczne z nadrzędnym interesem ratownictwa tatrzańskiego. (…) Ludzie, którzy tworzą jego trzon, są hardzi, niepokorni, ambitni, chronią swoją wolność i wewnętrzną autonomię przed każdym, kto chciałby ją ograniczyć, a jednocześnie potrafią złożyć część swojej wolności w ręce jednego z nich, którego uznają za swego zwierzchnika. Indywidualiści – a potrafią odgrywać anonimową rolę jako części składowe sprawnie funkcjonującego mechanizmu zwanego patrolem ratowniczym, akcją, wyprawą”3.
Ratownicy znają swoją wartość, ale są ludźmi, których góry nauczyły pokory. Wiedzą, że wobec sił natury są malutcy i że o swej małości muszą pamiętać. Werner Munter4 napisał w swojej książce 3x3 zarządzanie ryzykiem w sportach górskich: „Respektuj góry, bo one są silniejsze niż Ty”. W tym jednym zdaniu zawarł wszystko, co trzeba wiedzieć o górach, a ta wiedza sprowadza się do prostej zasady, że w górach to nie ludzie dyktują warunki.
– Odkąd jestem ratowniczką TOPR-u, stałam się w górach ostrożniejsza – mówi Ewelina Wiercioch. – Pamiętam słowa Romka Kubina, który na jednym ze szkoleń powiedział, że jeśli ktoś jest dobrym wspinaczem, to stając się ratownikiem, przestanie nim być, bo po tym, co tu zobaczy, daruje sobie brawurę. Nie oszukujmy się, w górach trzeba ryzykować. Jeżeli chcesz coś osiągnąć, zrobić coś ambitnego, nie ma mowy o zachowawczości i wycofywaniu się. Trzeba napierać, a wiadomo, że jak się napiera, to łatwo o wypadek.