Nareszcie dźwięk: z oddali dobiega chropawy brzęk blaszanych dzwonków, w zbolałym chórze beczą barany.
Socjalistyczna Albania cieszy się wielkim autorytetem i mocną pozycją międzynarodową, ma także wielu przyjaciół i życzliwych sojuszników na świecie. Otoczona i nękana przez perfidnych wrogów, stawia zdecydowany odpór zakusom i blokadom imperialistów. […] W ciągu czterdziestu lat zrobiliśmy tyle, ile nie udało się zrobić przez wieki. Albańczycy stworzyli tę wspaniałą rzeczywistość, a teraz idą naprzód bez śladu zwątpienia, z optymizmem społeczeństwa pewnego swojej przyszłości.
Po tym wstępie następuje seria chwalebnych zdjęć, przedstawiających budynki wzniosłe, parki przykładne, mężczyzn robotnych i kobiety cnotliwe. Każdy jest na swoim miejscu, każdy cieszy się z powierzonego mu zadania. Twarze skupionych, pogodnych manekinów.
Wycieram okładkę książki. Na palcach pozostaje gruba warstwa brudu.
Niespełna rok po wydaniu albumu, 11 kwietnia 1985 roku serce ukochanego przywódcy przestało bić, a kraj zamarł w rozpaczy i niedowierzaniu. Sześć lat później – po czasie tak krótkim, a płynącym tak długo – protestujący w Tiranie roztrzaskali na kawałki posąg nieśmiertelnego.
W lipcu 1991 roku amnestia objęła wszystkich więźniów politycznych, a zbrodnie reżimu przybrały formę statystyk.
Przez czterdzieści siedem lat komunistyczne władze trzymały za kratkami 34 135 więźniów politycznych.
W kraju liczącym mniej niż dwa miliony obywateli z nakazu partii zamordowano 6027 osób.
984 osoby zmarły w więzieniach, 308 osób postradało zmysły wskutek tortur.
59 000 zostało internowanych, a ponad 7 000 zginęło w obozach pracy albo na zesłaniu.
Sigurimi, albańska służba bezpieczeństwa, oplotło podsłuchami tysiące mieszkań i zwerbowało do współpracy ponad dwieście tysięcy ludzi. Do dziś Albańczycy wierzą, że co czwarty obywatel donosił władzy, a kiedy pytam, jak to możliwe, odpowiadają: „Reżim mógł wszystko, terroryzował nas strachem. Nie można było przed nim uciec”.
A jednak według sondażu przeprowadzonego w 2016 roku przez OBWE aż czterdzieści pięć procent Albańczyków widzi w Enverze Hoxhy wybitnego polityka i dobrego gospodarza, a tylko czterdzieści dwa uważa go za dyktatora i mordercę. Ponad połowa ankietowanych zgodziła się ze stwierdzeniem, że komunizm był ideologią słuszną w teorii, tyle że źle realizowaną w praktyce.
Pojechałam do Zagorii razem z Oltim, który pochodzi z tych stron, a dziś wykłada na uniwersytecie w Tiranie.
– Nie, to niemożliwe! – uciął hardo jeden z pasażerów obitego furgonu, gdy w ramach typowego albańskiego zapoznawania się Olti powiedział, czym się zajmuje.
– Jak to niemożliwe?
– Gdybyś naprawdę był profesorem w Tiranie, to miałbyś tyle pieniędzy z łapówek, że nie telepałbyś się tu z nami, tylko jechał furą z napędem na cztery koła.
Przysłuchujący się ludzie z uznaniem pokiwali głowami. Oczywiście, że tak! Wydało się! Nas nie wykiwasz!
– Skoro moje dziecko na uniwersytecie w Gjirokastrze nie może zdać ani jednego egzaminu bez łapówki, to w Tiranie musi być dziesięć razy gorzej – dodał mężczyzna tonem, który kończył dyskusję.
Strapił się Olti i ja się strapiłam.
Gdy następnego dnia weszliśmy do opuszczonej szkoły w Ndëranie, miałam wrażenie, że widok zakurzonych woltomierzy, plastikowych modeli i zszarzałych map go rozczula. Wyposażenie jego uniwersyteckiego laboratorium też w większości pamięta czasy komunizmu, a cenną kolekcję skał i kamieni szlachetnych studenci przez lata rozkradli.
– Kiedy wybuchła wolność, wszyscy potraciliśmy rozum – uśmiecha się Olti. – Ja byłem gówniarzem i na fali rozsadzających mnie emocji pobiegłem pod szkołę, wziąłem do rąk duży kamień, zamachnąłem się i z całej siły rzuciłem nim w szybę.
Cała Albania krzyczała: „Zaczynamy od zera!”. Wszyscy wychodzili z domów i w porywie irracjonalnej euforii niszczyli to, co kojarzyło im się z komunizmem: szkoły, szpitale, fabryki.
– „Dlaczego zbiłeś szybę?”, zapytała mnie nauczycielka. Nie wiedziałem, co odpowiedzieć. „Nie chcę komunistycznej szyby”, wybąkałem z pochyloną głową. A potem uniosłem ją i dorzuciłem olśniony: „Sali Berisha wstawi nam nowe!”. Lider partii demokratycznej wstawi nam lepsze, demokratyczne szyby! W ogóle nie wiedzieliśmy, co to znaczy być wolnym, ale wierzyliśmy, że już za chwilę wszystko będzie jak na Zachodzie.
– Kto mógł, uciekł stąd, żeby się ratować – kiwa głową Petraq, wujek Oltiego, który został na ojcowiźnie. – Kiedyś były domy kultury i festyny, praca i godność. Teraz nie ma nic.
Petraq kładzie na obrusie biały ser i butelkę domowej raki ze śliwek. Drobny koziołek, który przed chwilą pałętał się nam pod nogami, mimo naszych protestów zaraz pójdzie pod nóż.
„Dom Albańczyka należy do Boga i do gościa” – mówi Kanun, średniowieczny zbiór praw, którym przez wieki posługiwano się na ziemiach albańskich.
Co miało się stać, już się zdarzyło.
Czas wygładza wspomnieniom krawędzie, pod ciężarem teraźniejszości odkształca się przeszłość. Mieszkańcom Zagorii pozostała tylko mglista i zwodnicza pamięć.
Ballada o wujaszku i przelanej krwi
Kto cudzą krew przelewa, ten zatruwa własną, lecz wygląda na to, że wujaszek Enver wymknął się staremu prawu, bo choć odbierał życia szybko i taktycznie, a do tego bez skrupułów i bez konsekwencji, to sam oddał ducha we własnym łóżku, od miesięcy słaby i bez życia, lecz silniejszy niż kiedykolwiek, bo nie przeżył nikt, kto mógłby mu przeszkodzić, a następca, namaszczony, korny był i rad objąć władzę.
Żegnał życie Enver na poduszkach, z dłońmi wymytymi i lśniącym sumieniem, a wszyscy, którzy go kochali, skupili się przy nim, wszyscy, którzy się go bali, jak trusie czuwali obok, a ci, którzy go nienawidzili, byli daleko, półżywi z głodu i codziennej męki albo martwi, już na zawsze niemi i w pamięci zblakli, z kulą w piersi albo z tyłu głowy, z cieniem po wisielczej bruździe dawno wymazanym.
Wiatr zamarł, ściany nadsłuchiwały i czekała ziemia, próbując uchwycić w ciszy świst oddechu, tak jak w domach ludzie wytężali słuch, by uchwycić odgłos obcych kroków, chrobot furtki i pukanie do drzwi. Jedni mieli cierpieć tylko po to, żeby inni drżeli przed zaśnięciem, że fatalny los powtórzy się w ich losie, w małym kraju bunkrów, blokad i barykad.
Tak, wygodnie umierają dyktatorzy, zwyrodniali i do końca nieugięci, którzy z biegiem czasu nabierali zajadłości, którzy nie szczędzili kul na kolejną czystkę, którzy paranoję mylili z intuicją, którzy znali tylko jedną sprawiedliwość: tę na ziemi i spod znaku partii. I dlatego srogi Enver nie osunął się na ziemię, rozstrzelany gdzieś pod murem w niepozornym mieście, nikt nie żądał na ulicy jego głowy, żaden mundurowy nie szykował stryczka, a gdy kraj obiegła wieść o jego śmierci, twarze skamieniały w trwodze i zza ściany łez trudno było dostrzec przyszłość. Kiedy serce kraju martwe,