1941 сыл. Бэс ыйын 22 күнэ. Бу күн күүтүллүбэтэх алдьархай дойду үрдүнэн ааҥнаабыта. Суостаах-суодаллаах «сэрии» диэн тылтан дьон олоҕо, дойдубут дьылҕата быһаарыллар ыарахан кэмнэрэ бүрүүкээбиттэрэ.
Саха ньургун уолаттара ийэ дойдуну көмүскүүр ытык иэстэрин, дойду дьылҕатын быһаарар булгуруйбат аналларын толоро, алаас-алаас аайыттан ыҥырыллан, ыҥыыр аттарын миинэн, кэргэннэрин, аймахтарын кытта быраһаайдаһан, кый ыраах, илин-арҕаа өлөр-тиллэр охсуһууга, хабыр хапсыһыыга аттаммыттара. Саха сиринээҕи Военкомат сибидиэнньэтинэн, 1941–1944 сылларга Саха сириттэн сэрии хонуутугар 55 873 киһи ыҥырыллыбыта. Саамай элбэх киһи (22 688) 1941 сылтан 1942 сыл ыам ыйын 15 күнүгэр диэри бастакы хомуурга ыҥырыллан, уот сэрии саамай хаан тохтуулаах ыарахан кыргыһыыларыгар кыттыбыта, үгүс саллаат сэрии толоонугар охтубута.
Сэрииттэн эргиллибэтэх уонунан тыһыынча эдэркээн уолаттар саха норуотугар ыар сүтүк буолаллар. Саамай күөгэйэр күннэригэр сылдьар, үгүстэрэ үөрэхтээх, эдэр-чэгиэн дьон, сорохтор дьиэ-уот тэринэн ыал буолан олохторун оҥостубакка, оҕо-уруу төрөппөккө, таптыыр уонна таптатар да диэни билбэккэ, дууһаларын толук уурбуттара, сэрии хонуутугар «сураҕа суох» сүппүттэрэ.
Бүгүҥҥү туругунан, архыып докумуоннара туоһулуулларынан, Саха сириттэн сылдьар 7566 саллаат сэрии толоонугар өлбүтүнэн уонна сураҕа суох сүппүтүнэн ааҕыллар. Ону таһынан Саха сириттэн сэриигэ ыҥырыллыбыт 649 саллаат госпиталларга уонна медсанбаттарга сытан, ыараханнык бааһыран өрүттүбэккэ өлбүтэ биллэр. Саха сириттэн сэриигэ ыҥырыллыбыт сүүс биэс уонтан тахса дьон немец концентрационнай лааҕырдарыгар өлбүтэ.
Бу барыта Саха сирин норуоттарын үйэлэргэ умнуллубат ыар баттыга, сүппэт-оспот бааһа, өлбөөдүйбэт өйдөбүнньүгэ буолар.
Тыыннаах эргиллэн кэлбит саллааттар уонна сэрии хонуутугар өлбүт буойуннар саһарбыт суруктара киһи дууһатын тус-туһунан аймыыллар. Сэрииттэн эргиллибэтэх дьон суругун ааҕар сүрдээх ыарахан. Кинилэр «төрөөбүт дойдубар хайаан да эргиллиэм», «дойду ахтылҕана баар эбит саамай күүстээх», «түүн түһээн дойдубар сылдьар буолабын, уһуктан баран хомойобун», «дойдубун ахтарым бэт буолла. Дойду төһө эрэ үчүгэйдик турда, хаарыаны төннөн тиийбит киһи баар ини?! Баҕарбыт иһин туох кэлиэй!» диэн суруйбут тыллара ким дууһатын таарыйбат буолуой!? Олоҕу олус таптыылларын, инникигэ эрэллээхтэрин маннык тыллартан ааҕыахха сөп: «баҕар, сайын от-мас көҕөрөн турдаҕына тиийиэм, күүтүҥ, үчүгэйдик олоруҥ», «мин хаһан эрэ төннүөҕүм. Дьоллоохтук олоруохпут», «мин хайаан да төннүөм дии саныыбын. Онон эһиги хайаан да күүтүҥ»…
Оттон өлөр-тиллэр охсуһууга сылдьан суруйбут дууһа кыланыылаах суруктара «тыыннаах тиийэр уурайда быһыылаах… Быдан дьылларга быраһаайдарыҥ», «соччо бу быстах өлүүгэ кэлэн өллөҕүм диэн өйбөр киллэрбэккэ сытабын, уҥуоҕум эрэ бу дойдуга хааллаҕа дии саныыбын. Кэлэрбэр өлбүт киһи курдук оҥостон кэлбит буоллаҕым…», «киһи эбэтэр кии буолар сирбэр кэллэҕим…», «санаа-бит куһаҕан… Быралыйар быстар кэриэс быраһаайдарыҥ» диэн курус тыллардаахтар. Дьылҕа-хаан ыйааҕынан кинилэр иэримэ дьиэлэригэр эргиллибэтэхтэрэ, хаһан да харахтаан көрбөтөх, түһээн да баттаппатах сирдэригэр үйэ-саас тухары уҥуохтарын кырамтата хааллаҕа…
Төрөөбүт дойдуларын иһин бэйэ эдэр олоҕун, инники кэскилин, эттээх хаанын харыстаабакка толук уурбут биир дойдулаахтарбыт ааттарын үйэтитии, эдэр ыччакка сырдатыы биһиги ытык иэспит буолар.
Саллааттар аймахтарыгар, кэргэннэригэр, табаарыстарыгар фронтан ыыппыт үс муннуктаах саһарбыт суруктарын хомуйуу 1995 сыллаахха Саха Өрөспүүбүлүкэтин бырабыыталыстыбатын иһинээҕи архыыбынай сулууспа көҕүлээһининэн саҕаламмыта. Билигин туспа пуонда оҥоһуллан, ити суруктар куоппуйалара эбэтэр дьиҥнээх бэйэлэрэ наарданан, харалтаҕа сыталлар.
АММОСОВ НИКОЛАЙ АЛЕКСЕЕВИЧ
Юра! Ты не забыл меня? Это пишет тебе письмо твой папа. Ты, мой сын, молодец, не болел по дороге и приехал домой. Однако, ты уже играешь с Алешкой, да?
Юра, ты помнишь, как мы с тобой ходили в Сокольники, там видели ворону, там ты от меня убегал далеко и прибегал обратно. Ты помнишь, как мы лежали рядом и разговаривали про зверей зоопарка: медведя, тигра, слона, верблюда и др.
Юра, ты помнишь, мы с тобой читали книгу про красноармейца Колю Кузнецова. Теперь я тоже красноармеец. У меня есть фуражка со звездочкой. У меня есть длинная, серая шинель. У меня много товарищей красноармейцев. У нас есть винтовки, пушки, танки, самолеты.
Юра, сейчас идет война. Фашисты, как самураи, стреляют в нас. Мы пойдем тоже стрелять в них. Ты не забудь: твой папа остался в Москве бить фашистов. Они обстреливают Москву.
Юра, я приеду к тебе, когда кончится война, когда уничтожим фашистов, когда все советские дети будут праздновать радость своих отцов и матерей. Юра, не забудь меня.
Юра! Любимый мой сын, тебе боевой красноармейский привет. Я писал тебе короткое письмо из г. Казани.