Birinchi yuzlashuvdan keyinoq vazmin va yorug‘ kayfiyat oralab qoldi. Muqaddas joylarning chinakam sehri bor. Qadam qo‘yishing bilan ruhda ajib yengillik, jonda ulug‘vorlik paydo bo‘ladi. Mayin va xush havosi bor bu maskanlarning. Yelkangdan ko‘rinmas kuchning salobati bosib turadi, ilohiy siymo oldida imtihon topshirayotgandek sezasan o‘zingni.
Bu go‘shada Amir Temur nomi ko‘p bor tilga tushdi: goh ma’lum rivoyat sabab, goh bobomizning faqat tiriklarni emas, dunyodan o‘tganlarni ulug‘lagan himmati sabab yoki darvozadagi «XV asr yodgorligi» degan quruq yozuvni o‘qib, jahongirni qayta-qayta esladik.
Buyuk Temurning insoniyat oldidagi mislsiz xizmati haqida so‘z ketganda uni yo‘qdan bor qiluvchi, sehrgar sifatida emas, aniq tarixiy siymo – o‘zigacha tarkib topgan ilg‘or an’analarni davom ettirgan, rivojlantirgan, insoniyat manfaatlariga xizmat qildirgan islohotchi deb qarash kerak bo‘ladi. Zafarli XIV asrgacha ham Movarounnahrda yuksak madaniyat izlari bor edi, Amir Temurning tarix sahnasiga chiqishi ekilgan ezgulik urug‘larining unishini tezlashtirdi, taraqqiyotga yangicha omil bag‘ishladi, uzoq rivojlanishni ta’minladi. Amir Temurning «dunyoga kelishi» ham Turon uchun baxtli tashrif edi. Davrning buyuk hikmati shundaki, tafakkurning barcha ko‘rinishlarida yangilanish boshlandi, ilm-fan, adabiyot-san’at, me’morchilikda ming yillarning tamoyilini belgilab beruvchi zaminga asos solindi, qolaversa, Sharq Uyg‘onishi (Renessans) tezlashdi. Shu tufayli imoratlarda, musiqada va boshqa janrlarda uyg‘unlik bor, biri ikkinchisining tadriji-yu davomiga o‘xshaydi. Temur va Temuriylar jahon madaniyati xazinasida o‘z dastxatlarini o‘lmas qilib qoldirganlar.
TO‘TIYO MANZILLAR
Garchi Zangiota bilan Oqsaroy orasida yuzlab chaqirim yo‘l bo‘lsa-da, umumiy ruh ufurib turibdi.
Oraliqdagi masofani qariyb to‘qqiz soatda bosib o‘tdik. Yo‘lda har xil hangomalar bo‘ldi, turli xotiralar eslandi. Sirdaryoda kosasi 4 so‘mlik lag‘mondan tekin hind choyi ko‘proq yoqqan bo‘lsa, Omonqo‘ton qirlarida Mamatkarim polvon, Namoz botir izlari ko‘milib yotganidan xijolat bo‘ldik. Chiroqchi hududida har qadamda uchray digan yevropacha nomlar tishga tekkan bo‘lsa, Shahrisabzda yo‘lni adashtirib, ancha aylanishga to‘g‘ri keldi.
Qadimgi Keshda Amir Temur ruhi yonma-yon yashayotgandek. To‘ylarda eng ezgu tilak sifatida yosh go‘dakni bobosiga mengzaydilar, farzandlarini ardoqlab, uning nomi bilan ataydilar. Bu yerda XX asrga qo‘yilgan mangu haykal – Oqsaroy xarobalari qad rostlab turibdi – aynigan va g‘orat etilgan asr, jarohatli obida. Hech qachon mavhum tushunchalarni mavjud jismlar yordamida bunchalik aniq ifodalab bo‘lmasa kerak: inson zakovatining betimsol ijodi – nodir san’at asari va unga munosabat. Davr mazmuni haqida istagancha mulohaza qilish mumkin.
…Shahar ostonasida mototsiklining havo signalini yangratib, maxsus faxriy kuzatuvchi kutib oldi, go‘yo tantanali qism boshlandi. Xavoda salanglab turgan mis karnayning hayqirig‘i, unga jo‘r bo‘lgan surnayning ezgin navosi naq Bag‘dod qo‘yniga yetaklab kirdi. Yo‘q, bu «Ming bir kecha» ertaklari emas, qadrdon yurt manzarasi. Mana, «soqollarini silkillatib» sozni giryon qilayotgan mening qarindoshim – Sa’dulla dorboz, yonida – Jo‘ra masxaraboz.
Odamlar to‘plana boshlashdi, gap nimadaligini bilishgach, yurakdan alqab, duo qilishdi, minnatdorchilik bildirishdi: «Xush kelibsizlar Sohibqiron yurtiga!»
Temur o‘z volidai muhtaramasi sharafiga qurdirgan, takrorlanmas va tengsiz oliy imorat bo‘lgan Oqsaroyning bugungi holiga boqish – azob. Uni to‘pdan otishgan, buzib, g‘ishtini olish uchun hasharlar uyushtirilgan. Uzunligi qariyb 250 metr bo‘lgan mahobatli qasrdan kirish portali – uyning darchasigina mung‘ayib turibdi. Uni tiklashga hech kim, hatto adolatli YUNESKO ham qiziqmayapti (kelishilgan 2 million dollarni o‘tkazmabdi).
Shahrisabz, umuman, unutilgan go‘sha holida ekan – bu haqda shahar hokimi huzuridagi suhbatda kuyinib gapirishdi. Yaqinda o‘tadigan Mirzo Ulug‘bek yubileyi tadbirlarida hech narsa ko‘zda tutilmagan. «Buyuk ipak yo‘li» xaritasida yo‘q, tarixi haqidagi kitob nashr etilmay turibdi, yubileyi tilga ham olinmaydi. (Bir mulohazani qistirib o‘tmoqchiman: ekspeditsiya davomida guvoh bo‘ldikki, Amir Temurga taalluqli barcha narsalar ataylab «unutilgan», xaroba holiga keltirilgan. Bu, balki, tariximizdagi nurli sahifalarni yo‘qotmoqchi bo‘lganlarning ishidir). Holbuki, Shahrisabz Sohibqironning ilk poytaxti, bu yerda padari buzrukvori – Muhammad Tarag‘ay Bahodir, piri – Shamsiddin Mir Kulol, juvonmarg bo‘lgan o‘g‘li – Jahongir dafn etilgan. Ulug‘bek qurdirgan Dorut-tilavot shu yerda (gumbazi yodgorliklar sirasida eng katta).
Shuningdek, mashhur muhaddis Ismoil Buxoriy shu joyda tahsil olgan, Xisrav Dehlaviy va Mirzo Bedilning ota shahri, mozaikani birinchi marta VII asrda Kesh ustalari qo‘llashgan. Ana shunday boy o‘tmishga ega maskan qachon o‘z mavqeyiga munosib, zamonaviy shahar bo‘ladi? Shu niyatda yo‘l ochilgan bir davrda tarix yuzidagi g‘uborlar ko‘tarilishini, hamma narsa o‘z o‘rniga qo‘yilishini umid qilaylik.
Suhbatda aytilganidek, islom olami qachondir Muhammad ((s. a. v.))dan keyin Amir Temurni tan oladi. Illo, shu kunlar uzoq bo‘lmasin.
Biz har qadamda odamlarning xayrixohligini, bobomizga nisbatan bardam kayfiyatini his etib turdik. Odatda, badanning biror joyiga zarba tushaversa, qotib, pishib boraveradi. Xalq ruhiga yaqin, uning qiyofasini aks ettiruvchi qadriyatlar temir panjaralar bilan qanchalar to‘silmasin, taqiq nechog‘liq kuchli bo‘lmasin, damba qilingan suv tirqish izlaganidek, o‘sha tomonga qiziqish (bosim) oshaverar ekan. Garchi hadiklar ko‘tarilmagan, jahongirning nomi ko‘plarning rangini o‘chirib turgan bo‘lsa-da, paydo bo‘lgan tirnoqcha ro‘shnolik – bizning bobomiz nomini yo‘qlab, shu tuproqqa qadam qo‘yganimiz katta g‘alaba sifatida kutib olindi.
Odamlar o‘z istaklariga talpinar edilar: bu shunday yengilmas kuch va mayl ediki, otasini sog‘ingan farzand uning bag‘riga ana shunday ishtiyoq bilan intilishi mumkin. Yakkabog‘ shahrida, Xo‘jailg‘orda bu his yana bir necha chandon ortiqroq namoyon bo‘ldi.
YAKKABOG‘ – QADIM BOG‘
Shahar oromgohida bir mahalla bayrami o‘tkazildi. Rang-barang tomoshalar hammasi milliy turmush tarzimizdan olingan, go‘yo ha yot sahnaga ko‘chgan. Uning ijrochilari chollar, kampirlar, uy bekalari –noprofessional kishilar. Qolip (syujet)ga solingan hayot lahzasini to‘liq ifodalash oson emas, biroq tomosha gashtli bo‘layapti.
Charx yigirayotgan kampir xilvatda tanob tortganda, balki murgilab o‘tirarmidi? Ko‘pchilikning nazari unga g‘ayrat bag‘ishlagan, qoqsuyak qo‘llarida urchuq jadal aylanadi, berilib kuylayotgan qo‘shig‘i tobora baland o‘rlaydi. Uning holati yonidagi tengdoshida ham zavq uyg‘otdi shekilli, panog‘ini qo‘liga oldi. Qo‘shiq ham boshqacharoq jaranglay boshladi: «Eshon buvam kelsalar, o‘ynamoqqa zavqim bor».
Kelin mingan ot oldida qulochini keng yozib o‘ynab kelayotgan cholda 20 yoshli yigitning vajohati bor. Qizil durrani qiya o‘ragan boboning yoshi 80 dan oshgan, u chapak chalib, laparga jo‘r bo‘lmoqda, dikonglab chunon raqs etmoqdaki, hali zamon yiqilib tushadi, deysiz – qayerda, yarim soatdan buyon shu hangoma.
Maydon shodon qiyqiriqqa to‘lgan, xalq yoyilib bayram qilmoqda. Ko‘pincha katta-kichik sinovlar haqida gap ketganda, natija tilga olinadi-yu, ruhiy ustunlik qaysi tomonda bo‘lganligiga e’tibor berilmaydi. Holbuki, jamoaning yalpi kayfiyati (jangovarlik yoki tushkunlik) ko‘p narsani hal qiladi. Buyuk Temur qo‘shinini doim yuqori kayfiyatda ushlab turgan bo‘lsa ajab emas. Munkillab qolgan chol-kampirni irg‘ishlatgan kuchning sehri bobomizga ma’lum bo‘lgandir.
To‘y qilayotgan maydonda ulug‘ janglardagi «urho-ur»ning bir epkini kezib yurgandek bo‘ldi. Mezbonlar bugun huzurlariga «Temur ekspeditsiyasi» tashrif buyurganini bilishardi. Tomosha boshlanmasdan oldin o‘zaro muloqot bo‘lib o‘tdi. Har holda biz bu uchrashuvning samimiyligiga ishondik.
Muddaomiz – tarix kitoblarida qayd etilgan mashhur Xo‘jailg‘or qishlog‘ida tunash, uning yulduzlariga termilish edi. Bizga rahnamolik qilgan («o‘rab olgan» desam shakkoklik bo‘lar) mutasaddilar «Mana shu yer – Xo‘jailg‘or» deb «Leninizm»