An’anaviy irim-rasmlarga amal qilib, qon chiqardik – qo‘y so‘ydik. Ma’rakaga odam ko‘p keldi, ularni qo‘lini chaydirib (suv quyib), sochiq tutib kutib oldik. Asfalt yo‘lga chodir-u ko‘rpalarimizni yoyib tashladik. Xo‘jalik, tuman rahbarlari biz bilan birga oyoqqa turib xizmat qilishdi.
Oxirida olti bora duoga qo‘l ochildi: Sohibqiron ruhi, jami o‘tganlar arvohi, zamonning tinchligi, O‘zbekiston kamoli, ekspeditsiya muvaffaqiyati, yoshlar baxti uchun domla Malik Murodov ijobat so‘rayverdilar, uch imom-xatib bosib duo beraverdilar. Ruhimiz ancha yengil tortdi, kayfiyatimiz ko‘tarildi, xuddi yangi kiyim kiygandek dimog‘imiz chog‘ bo‘lib qoldi.
Asta-sekin o‘zgacha qiyofaga kira boshladik, hamma jiddiy tortib qoldi.
Bizni maqsadimiz, asosan, machitlarga, qabristonlarga boshlardi. Ma’lumki, bu ikki go‘sha xalqimizda muqaddas hisoblanadi. Aytish mumkin, jahongir Amir Temur haqidagi xotiralar ana shu muqaddas joylarda yashiringan. Machitlarda ahli mo‘minning suhbati dini islom ravnaq topgan farahli kunlarga taqaladi. Qabristonlarda esa ma’lum yoki noma’lum avliyo dafn etilgan, ul zotning shajarasi ham Temur va Temuriylar davriga borib taqaladi – tirikligimiz o‘sha munavvar ayyomlardan shunchalik quvvat olgan ekan.
Xo‘jailg‘or qabristoni tashqi tomondan juda ko‘rimsiz, ya’ni diqqatni tortmaydi. Ichkarida esa minglab qabrlar (ularning egalarini xudo rahmat qilsin) qurshovida olis tarixga daxldor marmar qabrtoshlar, yozuvlar, sopol parchalari sochilib yotibdi.
Bu yerda katta daxma bor, u xo‘ja Abdurahmon sahoba (xo‘ja Abdurahmon Avf, xo‘ja Ilg‘or)ga taalluqli. Bu zotni islom dinini targ‘ib qilib kelgan arab qo‘shinlari ilg‘or (avangard) qismi lashkarboshilaridan, deyishdi. (Ekspeditsiya davomida Xo‘jaisporos, Xo‘jailmkoni qishloqlarida ham xuddi shunday o‘lchamli, qurilishi o‘xshash daxmalar borligini ko‘rdik).
Yaqin atrofda 4 qishloq, 5 tepalik, 7 chashma bor ekan. Chashmalarning biri (Chillabuloq) bo‘yida haykalga joy belgilanibdi. Tepaliklar esa ko‘zga tashlanmaydi – ular tekislab yuborilgan. Shunda qurol-aslahali odamlarning jasadlari chiqqan ekan. Katta jome masjidi ham buzib tashlangan, uning o‘rni tep-tekis bo‘lib turibdi. Shu yerda hamon juma namozi o‘qilar ekan. Qabriston chetidagi ariqda esa… temir tobutlar qalashib yotibdi. Afg‘onistondan askar yigitlar jasadi kelgan bu sovuq qutilarni ko‘rganda, beixtiyor yurak uvishadi.
Darxon qishlog‘iga yo‘l oldik. U yerda mahalliy o‘qituvchi Juman To‘xliyev uchta rivoyat aytib berdi.
1. Temur Shahrisabz taxtini egallay olmay sarson bo‘lib yurgan paytlarda bir kun shu qishloqlik keksa kampirnikiga tushadi. Kampir – Darxon momo mehmondorchilikka shavla pishiradi. Ochiqib o‘tirgan Temur ovqatning o‘rtasidan olib yeydi va og‘zi kuyadi. Kuzatib turgan momo: «Temurga o‘xshama-da!» deydi. Hayron bo‘lib, gapning ma’nosini so‘raganda «Temur ham sen kabi shoshib, Shahrisabzga hujum qilgandi, yengilib og‘zi kuydi. U oldin atrofdagi qishloqlarni egallashi kerak edi», deydi. Gap nimadaligini tushungan Temur shunday yo‘l tutadi va zafar qozonadi. Darxon momoga shu katta ariqdan pastki ulusning boj-xirojini bag‘ishlaydi.
2. Ishlari yurishmay turgan paytda Temurning esiga Darxon momo tushadi va navkarlarini maslahatga yuboradi. Momo hech narsa demay, bog‘idagi keksa daraxtlarni kesa boshlaydi. Temur ham qari lashkarboshilari o‘rniga yoshlarni tayinlab, maqsadga erishadi.
3. Hindistonni zabt etib qaytayotgan Temur shu yerga yetganda Darxon momoni eslaydi. Uni toptirib kelib, yana bir marta shavla pishirib berishini so‘raydi. «Shavlangiz shirin bo‘lmabdi», deydi bu safar jahongir tatib ko‘rib. «O‘shanda sen och eding, och qolib yeyilgan har qanday ovqat shirin tuyuladi», deb javob beradi momo.
Bu dalil – buyuk shaxsning ustozlaridan biri ayol kishi ekani – noyob hodisa, azaldan ham yurtimiz oqila ayollar vatani bo‘lganining isboti. Darxon qishlog‘i «Sharq yulduzi» kolxozi hududida, shu nomli ariq ham bor.
MULOHAZA
Cafarimiz kutilgandek o‘tmoqda. Firqa xodimi Yusupov boshliq homiylarimiz tashvishlarimizni baham ko‘rib, juda odamgarchilik qilishdi. Rayijroqo‘m muovini Xurram Tuymayev, hatto biz bilan toqqa borishga ham tayyor bo‘lib turibdi. Bizni uyushtirgan umumiy kayfiyat – avlodlar ruhi oldidagi qarzdorlikdan tashqari bobomiz Temur tufayli qarindosh bo‘lib qolgandek edik.
Yo‘l-yo‘lakay uchraydigan muammolarni hal qilishda uyushqoqlik, cho‘chimay mas’uliyatni zimmaga olish, qozonning og‘ir tomonini ko‘tarishga urinish kabi holatlar o‘zbekning to‘yidagi og‘aynilar, qo‘shnilarning jipsligini eslatardi. Xullas, hamma o‘zini Sohibqironning uzoq ajdodi deb bilar, bu mashvaratga halol ishtirok etishni xohlardi.
Ba’zan dil tubida cho‘kib yotgan xudbinlik hislari ham jazavaga kelib qolar, o‘zaro buyuk ajdodimizni talashish, unga o‘zini bevosita «payvandlab qo‘yish»ga urinish hollari ham uchrardi. Xususan, Temurning kindik qoni tomgan tuproq, deganda Ibn Arabshohning asarida Xo‘jailg‘or qishlog‘i ko‘rsatilsa-da, bu ma’lumot nisbiy, u aslida Keshning Shahrisabz mahallasida; Oktbyar posyolkasidagi Tarog‘li qishlog‘ida; Chiroqchi-Qarshi oralig‘ida; Muborakda – Zanjirli quduqda tavallud topgan, degan da’volar aytildi, bular atrofida munozaralar bo‘ldi.
Yakkabog‘da esa bir ziyolinamo kishi hammaning diqqatini o‘ziga tortib, manbalarda Temurning barlos urug‘idan, deyilgani xato, otasi – sayidlar avlodidan bo‘lib, barloslarning piri bo‘lgan, deb qoldi (o‘zi ham sayidlardan ekan). Hatto «falon rassom katta tog‘amga qa rab Ulug‘bek suratini chizuvdi, men esa Temurga o‘xshayman» deb sha’ma ham qildi. Bunday da’volarda qancha miqdorda haqiqat bo‘lishi mumkin, lekin asosiy masalaga daxli kam.
Ehtimol, Sohibqironning tug‘ilgan joyini ignaning uchidek aniqlik darajasida topish, urug‘ini belgilash qandaydir qiziquvchilar klubi uchun kerakdir, biroq bunday ma’lumotlarning fan uchun, xususan, merosxo‘rlik uchun zarracha ham ahamiyati yo‘q, deb o‘ylayman. Mabodo, shu yo‘nalishdagi munozaralarga zo‘r berilsa, ish absurd (betamizlik)gacha – ikki qishloqning bir-biri bilan yoqalashuvigacha borishi mumkin, lekin muddao hosil bo‘lmaydi. Biroq eng katta haqiqat shundaki, Amir Temur mana shu zaminda tug‘ildi, o‘sdi, yashadi, bizga vatandosh, qondosh, dindosh.
E’tiqodni bayroq qilib, buyuk jahongir haqidagi bor gapni jamoatchilikka ma’lum qilish xizmatiga – marhamat! Qolaversa, bobomiz otining izi qolgan har bir qarich joy tadqiqotga muhtoj, negaki, u yerda tariximizning bir parchasi yashiringan. Mana, Yakkabog‘ qishlog‘idagi Yodgor Valloma(t) madrasasi xarobasi. Butun qolgan ikki koshinli minora uch xil rangda, naqshlari ham hamohang emas. G‘isht terilishi, pardozlarda nafislik yetishmaydi, loyihasi o‘ziga xos (nishablikda qurilgan). Sho‘ro davrida hammom, aroq do‘koni, voenkomat bo‘lgan yodgorlik juda ayanchli holda, madrasa hujralari buzilib ketgan, hovli tashlandiq suprindixonaga aylangan. Yakkabog‘liklar uni Temur saltanati ilk davrida (yoki undan ham oldin), hali oliy imoratlar qurish tajribasi bo‘lmagan paytda bunyod etilgan, deb hisoblashadi. Bu gapda qanchalik haqiqat bor, bilmadim. (Yana afsus: yetti asr guvohi yemirilib, yo‘q bo‘lib borayapti. Qanisiz, madaniyatga taalluqli bo‘lsa, otning taqasini ham saqlovchi xalqlar?!)
Yoki Temurning oqsoqligi haqida ham turli taxminlar aytildi. Oyoq sinishini qaroqchilikda, jangda, deb o‘qigandik, Shahrisabzda Qiyomxon hoji kitoblarda ko‘rganlari asosida Temurning oyog‘i Buxoro yaqinida xandaqqa qulab singan (o‘smirlikda) va Qalmoq degan kampirnikida yotib davolangan, shu yerda atala (shavla emas) yeb og‘zi kuygan, deb qoldilar. Yakkabog‘da esa bolaligida ham oqsoq bo‘lganini, tepaga chiqishda kimo‘zarga quvlashmachoq o‘ynashsa, orqada qolib ketar, lekin har doim qalpog‘ini otib, birinchilikni olganini, o‘rtoqlariga «bosh oyoqdan ulug‘, mening bosh kiyimim marraga birinchi keldi», deb vaj aytganini so‘zlab berishdi.
Albatta, bu hikoyalar asl tarjimayi hol oldida yolg‘on, biroq xalqning o‘z farzandini e’zozlab, shunday naqllar