Übeydullah Hoca Esadullah Hocayev (1878–1937): Ceditçilik Hareketi’nin meşhur isimlerinden biri, devlet ve siyaset ehli, Özbek matbuatının ilk teşkilatçılarından olan Esadullah Hoca’nın oğlu Übeydullah Hocaev 1878 yılında Taşkent’te doğdu. Rus-Tüzem okulundan mezun olan Übeydullah Hocayev devlet dairelerinde tercümanlık yapmakla meşgul oldu. Daha sonra Saratov Üniversitesi Hukuk Bilimleri Fakültesi’nden mezun oldu.
Ümit Cemiyeti’nin kuruculuğunu yapan Übeydullah Hocayev, Turan Cemiyetinin de kurucularından sayılmaktadır. Müstakil fırka oluşturma niyetiyle Taşkent’te Seda-i Türkistan gazetesini çıkardı. Gazete işine dönemin marifetçilerinden Abdullah Evlanî, Münevver Kâri, Abdurravuf Muzafferov’u da celbetmiştir. Bir matbuat haline dönüşen Seda-i Türkistan, 1915 yılında kapansa da aydınlanmanın oluşmasına zemin hazırlamıştır. Daha sonra Taşkent İşçi Alış Komitesi başkanlığına gelen Übeydullah Hocayev, Çar hükümeti işçilerinin başıboşluğunu ortaya çıkarmıştır.69
Musa Said Canov (1893–1937): Buhara ceditçilerinin meşhur temsilcilerinden, marifetperver, tarihçi, kalkınma ve yükselme hareketine faal bir şekilde katılanlardan olan Musa Said Canov, 1893 yılında Buhara’da doğdu. Mir Arap Medresesi’ni bitirdikten sonra Said Canov Hokand’daki Rus-Tüzem okulunda okudu. Arap, Fars ve Türk edebiyatı, tarih ve coğrafya ile ciddi bir şekilde meşgul oldu. 1913 yılından itibaren Ceditçilik Hareketi’ne katılan Said Canov, 1917 yılında Yaş Buharalılar Partisinin teşkilatçılarından biri sayılmaktadır.70
Abdullah Evlanî (1878–1934): 1878 yılında Özbekistan’ın başkenti Taşkent ilinin Mergança Mahallesi’nde doğdu. Aslen Hokandlı olan dedesi Mir Nimet Bay, yaycı, okçu babası Miravlan ise terziydi. Evlanî yedi yaşındayken Ekrem Han adlı bir hocadan ders alır, 1890 yılında mahallesindeki medreseye gitmeye başlar. Daha sonra ise Şeyhantahur bölgesindeki Abdülmelik Bay Medresesi’ne gider, Molla Ömer Ahund’dan ders almaya devam eder. Ancak ekonomik sıkıntı ile karşı karşıya kalan Evlanî, kışın okuyup yazın çalışmaya karar verir. Bundan böyle inşaat işlerine girer, kerpiç işleriyle meşgul olur.
1904 yılına gelindiğinde kendini maddi olarak toparlayan Evlanî, Taşkent’in Mir Âbâd bölgesinde Usûl-i Cedit okulu açar ve halka hizmet etmek için ilk adımını atar.1914-1915 yıllarında başka bir Ceditçi Übeydullah Hocayev ile Seda-i Türkistan yani Türkistan’ın Sesi Gazetesi’ni birlikte yürütmeye karar verdi.71
Evlanî, yeni okulu açtıktan sonra yeni eserler de yazmaya başladı. 1909–1917 yılları arasında Birinci Muallim, İkinci Muallim, Türkî Gülistan Yahut Ahlak, Mektep Gülistanı gibi bir çok ders kitabı yazdı. Daha sonraları,Üçüncü Muallim, Mektep Coğrafyası, Teslim-i Elifba, Teslim-i Sâni gibi eserleri yazmış ve “Neşriyat”, “Mektep” gibi şirketlerin kurulmasına vesile olmuştur.72
Sirâciddin Sıdkî (1884–1934): Ceditçilik Hareketi’nin mücadeleci isimlerinden olan Sıdki, 1884 yılında Taşkent’in kuzeydoğusunda İskender köyünde doğdu. Babası Mirzahid Ahund okumuş kişilerden olup geçimini işçilere yemek taşımak, atlara bakmakla geçirirdi. Altı yaşlarında babasının yardımıyla okuma yazma öğrenen Sıdkî 1903 yılında Taşkent’e gelir ve Rahmetullah Medresesinde Şah Muhiddin Ahund’dan Arapça öğrenir.73 Daha sonra Fergana’ya giden Sıdki, burada Mirza Haşim Hocendi’den sülüs, talik, rika, yakuti, ubeydi gibi hatları öğrenir ve bu dönemde şiir yazmaya başlar.74
Sıdkî, Ceditçilik Hareketi tarihinde damgasını vurmuş önemli şahsiyetlerden biridir. O, sözlerinden, yazılarından çok çekmiştir. Sürgüne gönderilmiş, yakınlarından uzaklaştırılmıştır. Ancak tüm bu çabalarına rağmen ana yurdunu Türkistan’ın hürriyetini göremeden 1934 yılında vefat etmiştir.75
Sıddikî Aczi (1864–1927): Sıddiki Aczi 1864 yılında Semerkant’a doğmuş bir Ceditçi âlim, yazar ve şairdir. Daha çok şiirleriyle Ceditçilik Hareketi’ne yön vermiş bir Cedit adamıdır. O, Ceditçilik Hareketi’ni kendi çabalarıyla duyurmaya ve yaşatmaya çalışmıştır. Aczi, beş ya da yedi yaşlarındayken babası Hasan Hoca vefat eder, dedesi Ali Hoca’nın himayesinde büyür. Daha sonra medreseye gidip Şerh-i Molla’ya kadar okur, kendisini dinî ilimler ve Arap dili için geliştirir.76 Aczi, Cedit fikirlerini yerleştirmek için birçok yazı, şiir, makale ve eser yazdı. Encümen-i Ervah, Mirat-ı İbret, Gencine-i Hikmet onun temel eserlerdendir. 1917 yılında Hürriyet gazetesinde, “ Taaccüp Söz”, “Yol Olsun, Nereye Gidelim?” gibi dikkat çekici makaleler yazmış ve aynı yıl vefat etmiştir.77
Hacı Müin (1883–1924): Uyanış döneminin önemli şahsiyetlerinden olan Hacı Müin b. Şükrullah 1883 yılında Semerkant’ta dünyaya geldi. İlk eğitimini medresede alan Hacı Müin, Said Ahmed Vasli’dan Arapça öğrendi. Bunun yanı sıra Farsça, Azerbaycan Türkçesi, Rusça da bilmekteydi.78 1903 yılında kendi mahallesinde Usûl-i Cedit Okulu açtı. Burada okutulmak üzere, yeni metotlara uygun ve okuma yazma el kitabı olarak 1908 yılında Rahneme-i Savad adlı bir kitap yayınladı. Hacı Müin 1914 yılında kendi evinde Terbiyat adında bir Usûl-i Cedit Mektebi açtı ve yine aynı yılda edebî konuları içeren Güldeste-i Edebiyat’ı yazdı. 1916 yılına geldiğimizde arka arkaya Eski Mektep-Yeni Mektep, Mazlume Hatun, Köknarı isminde oyunlar yazdı. 1922 yılında Zerafşan gazetesinin tahrir heyetinde görevlendirildi. 1924 yılında ise gençlere hitap eden mizah konuları içeren Meşrep dergisini çıkardı.79
O, tüm eserlerinde, halkın cehaletten kurtulması için çaba göstermiş, cahillikle özgürlüğe ulaşılamayacağını ifade etmiş, halkını sömürgecilere karşı uyarmıştır. Özellikle tiyatro oyunlarında bu mesajı vermeye çalışmıştır. Arkasında bunca ölümsüz eser bırakan Ceditçi yazar, 1942 yılında vefat etmiştir.80
Abdülkadir Şakuri (1875-1943): Medrese eğitimi görmüş Şakuru Tercüman gazetesi ve Tatar arkadaşları vasıtasıyla Racabamin’de ilk Usûl-i Cedit Okulunu açtı ve burada okutulmak için üç ders kitabı yazmıştır. Modern eğitim kurumlarını görmek için 1909’da Kazan’a, 1912’de İstanbul’a geziler yaptı.
Ceditçilerin Faaliyetleri
“Orta Asya Ceditçilerinin babası” olarak bilinen Mahmud Hoca Behbudî (1875–1919), Türkistan Ceditçilerinin birleştirilmesinde önemli bir rol oynadı. Türkistan’daki aydınlanma hareketinin gelişmesine büyük katkıda bulundu. Münevver Kâri, Behbudî ve başka aydınların çabaları, 1905 İhtilâli’nden sonra sonuçlarını vermeye başladı. Rusya’daki ihtilâlci hareketin başarılarından cesaretlenen Münevver Kâri, Ahmedcan Bentimur, İsmail Abid, Abdullah Evlâni ve Abdullah Hocayef’in öncülük ettiği Orta Asya liberal hareketi etkili olmaya başladı. Taşkent’te Ceditçiler Hurşid, Şöhret, Asya, Seda-i Türkistan, Terakki gibi gazeteler yayımlamaya başladılar. Buhara’nın yanı sıra Semerkant da Cedit Hareketinin ikinci önemli merkezi haline geldi. Burada Behbudî ve arkadaşları Semerkant ve Ayna’yı yayımladılar. Hareket Namangan, Hokand ve Fergana’da