– Фиқҳ – турфа соҳалардаги амаллар, шунингдек, ибодатларга тартиб бериб турувчи илмдур, – Ҳусайн ўйланмасдан жавоб берди. – Ҳалол, харом, фарз, яъни Оллоҳнинг ижроси зарур бўлган буйруқлари, вожиби – бажарилмоғи шарт бўлганлари, шунингдек…
– Бас, ўғлим. Мен ўйлагандан ҳам ақлли эркансен. Энди менинг ҳам шогирдим бўлдинг. Юнон фалсафасига ақлинг етадургон бўлиб қолибдур. Сен билан Порфирий ҳазратнинг “Исоғужи”, яъни мантиқ илми тўғрисидаги рисоласини ўрганурмиз. Мантиқ эса муҳокама юритмоқнинг қонун, қоидалари борасидаги илм.
Ҳусайн дарҳол ўрнидан туриб, Абу Абдуллоҳ Нотилийга таъзим қилди.
– Энди сенга рухсат. Биз отанг билан суҳбатлашурмиз.
Ҳусайн отаси билан Нотилийга яна бир бор таъзим қилиб, меҳмонхонани тарк этди. Нотилий бир муддат ўйга чўмиб ўтирди.
– Мен Бағдодда таҳсил олганмен, – деди ниҳоят гапни узоқдан бошлаб. – Турфа илмларни ўргандим. Файласуфлик даъвоим бор. Бироқ, тиб илмида ҳам анча илғорлаб кетдим. Ўғлинг жуда ёш, биродар. Ўн-ўн бир ёшли болада бундай даражанинг бўлмоғи ноёб ҳолат. Аминменки, Ҳусайн келажакда улуғ бир аллома бўлур, иншаоллоҳ. Майли, мен унга устозлик қилай.
– Тақсир, менинг уйимда қолишингизни тавалло қилсам, не дейсиз?
Бу Абу Абдуллоҳ Нотилий учун кутилмаган таклиф эди. Мезбонга бир қараб олди-да, яна ўйга чўмиб қолди: “Абдуллоҳ ибн Ҳасаннинг ўзи турфа соҳалардан хабардор илмли инсон. Фарзанди фавқулодда зукко бола бўлибдур. Бу таклифга кўнса, меҳнати зое кетмайди”.
– Мен рози, – деди Нотилий.
Абдуллоҳ ибн Ҳасаннинг чеҳраси очилиб, енгил тортди.
– Сизга ишонган эдим, тақсир, – деди. – Лутфингиздан бошим осмонга етди. Ҳусайннинг илм олмоғи учун молимни ҳам, жонимни ҳам аямагаймен!
* * *
Бухоро боғларининг оқ, нофармон гуллар билан безаниши, жазирама иссиғи-ю, полизларида мазаси тилни ёрар қовунларининг пишмоғи, изғирин шамолли қора совуқлари билан яна тўрт фасл ўтди. Абу Абдуллоҳ Нотилий ёш шогирдига қаттиқ боғланиб қолди. Жумадан бошқа кунларда унинг билан узоқ-узоқ сабоқ ўтар, бу машғулотлар кўпинча устоз ва шогирд ўртасидаги мароқли суҳбатларга эврилиб кетар эди. “Исоғужи”дан кейин Арастунинг “Ахлоқи кабир” асарини ҳам хатм қилдилар. Бу даврда Ҳусайн мантиққа доир мажмуаларни мустақил мутолаа қила бошлади.
Кунларнинг бирида Нотилий ўзи билан бир даста қалин-қалин китобларни олиб келди. Булар юнон алломаси Дисқуридуснинг24 “Дориворлар ҳақида” деб номланган асари эди.
– Мен бу китобларни Бағдоддан ўзим билан олиб келган эдим, – деди фахр билан, – Баҳоси йўқ асарлар! Саҳифаларида мингдан ортиқ дори-дармонлар баён қилинган. Шулардан саккиз юз ўн учтаси шифобахш ўсимликлар, бир юз биттаси хасталикка даво жониворлар, бир юз иккитаси маъданлар.
Ҳусайн ҳиссиётлар оғушида мағрур ўтирган устозининг қўлидаги китоблардан бирини оҳиста олди. Очиб кўриб, ҳайратланди:
– Бу сизнинг имлоингиз?!
– Ҳа, қўлёзмани