Ки жон бирла жаҳоне муштаридур (талабгор, харидор).
Висолинг завқин истаб, эй дилором (севгили),
Тан ичра топмади мискин дил ором (юрак тинчи).
Кўнгул қушини ишқинг қилди шунқор (ов қуши, лочин),
Бу ғамдин муддаилар ўлди шунқор (ҳалок бўлди).
Карашма қилмоқ ичра қил ёрарсен (моҳирсан),
Неким жонимға қилсанг, қил, ярарсен.
Анингким ол юзинда холи бўлғай (хол-менг),
Қачон фитна қилурдин холи бўлғай (бўшайди).
Айитсалар сенга ғамзангдин ўқ от (камон ўқи),
Ани ўзгага отма, бизга-ўқ от (-гина қўшимчаси).
Турубтурмен ўқунгнинг қаршисина (рўпарасида),
Отар бўлсанг, тутармен қарши сина (кўксимни қаршисига тутаман).
Чу тортарман ҳамиша ҳажр борин (юкини),
Сенга айтай кўнгулди ҳар не борин (ҳаммасини).
Билурсенким, қулунгдурмен камина (“мен”),
Карам қил, боқмағил қулнинг камина (озлигига).
Тўкар ҳар дам фироқинг дийда қони (қон),
Менингдек бир дағи ғамдида қони (ғам кўрган қани).
Кўнгулда гарчи ҳажринг доғи бордур (доғ, жароҳат).
Ва лекин васл умиди доғи (ҳам, яна) бордур.
Нечаким ғамдамен, эй қадди шамшод (дарахт),
Бўлурман ҳар қачон кўрсам сени шод (қувонч).
Тараҳҳум бу гадоға қилгин охир (ахир),
Йўқ эрса, ўлгуси қайғудин охир (оқибат).
Ўлодур Сайди Аҳмад қил яроғин (тараддуини кўр),
Анинг бори бир ишига яроғин (ярагин).
Эшитгил бу ғазални чун Ироқий (ироқликдай),
Ажам созин тузиб, айтай “Ироқий” (“Ироқ” – куйининг номи).121
Шоирлар бутун бир шеърий мактуб бўйлаб узлуксиз тажнис қўллашнинг нечоғлик мураккаб ва мушкул иш эканлигини яхши билишади. Китобхон ҳам сўз жинсдошлигининг – шаклан бир хил, аммо турфа маънолар намойишига мафтун бўлади. Кўрганимиздек, мактуб бўйлаб тажнис санъати ўқувчи фикрини шаклий муштараклик ва маъно тафовутларига йўналтиради.
Тажнисли ғазаллар. Мумтоз шоирларимиз Атойи ва Лутфий ҳамда Саккокийлар тажнисчиликнинг мислсиз имкониятларини намойиш этиш учун тажнис ғазаллар ҳам ёздиларки, уларнинг бу ижодий жасоратларига ўқувчи маҳлиё бўлмай иложи йўқ. Саккокийдан:
Гар ҳажр ўти жону жигарга ёқа келди (куйдирди),
Жонимға не хуш шарбати васлинг ёқа келди (маъқул бўлди).
Ҳажр ўти неча мажруҳ этиб бўлди жигарни,
Васлинг бу шифо марҳами не хуш ёқа келди (қўйди).
Девона бикин тишлаб эмас югра-югурда,
Жон пора қилур ҳолда элимга ёқа келди (ёқам).
Дарё бўлуб оллимда кўзум ёши ҳамиша,
Сайёд менгизлик менинг ўрнум ёқа келди (соҳил).
Зулфунгни қачон солдинг ўшул ол ёнғоқ узра,
Жонимға менинг ийласи ул ўт ёқа келди (ўт ёқди).
Девона-у Саккокий зулфунг анга занжир,
Ҳинду чу акас фил бошиға чун қоқа келди (урди).122
Атойи:
Десангким: “Жон сипар қилғил, Атойим”,
Турубмен ушмуноқ ўлдур, от ойим.
Қулунгмен соқласанг, жоним