Бу гапни эшитиб оқсоқол қалин қошларини чимирди. Бургут кўзларини эслатувчи нигоҳи ёнди:
– Сен эркакмисан? Эркак одам оғзини очиб ётиши мумкинми?
Зелихон унинг чиндан аччиқланганини сезиб:
– Хўп, эртадан чиқаман, – деди.
– Ҳозироқ ишга жўнайсан, қани, олдимга туш!
Зелихон қайсарлик қилмай унга эргашди. Унинг изидан бора туриб “бобом тарсаки тушириб яхши қилган эканлар”, деб қўйди.
Чеченлардаги миллий ифтихор, миллий ғурур, ботирлик бошқаларга ўрнак бўларли. Лекин ботирликни ақл йўлига йўналтириш муҳимроқ. Мен ҳарбийда танишган чечен йигитларнинг ҳаракатларида шу ақл етишмас, таъбир жоиз бўлса, уларни “ёввойи, тизгинланмаган ғурур” бошқарар эди. Яъни бу ғурур, бу довюраклик ақлга бўйсунмасди. Аксинча, жиловланмаган руҳий эҳтирос устунроқ эди. Бундай куч ҳеч қачон ижобий самара бермаган, балки вайроналикни келтирган. Миллий ифтихор – муқаддас туйғу, уни ҳам ҳуда-беҳудага сочавермаслик керак. Алихон Хонгиреев ярим йил ўқиб, ҳунар эгаллагач, чўлдаги қурилишга жўнатилди. У ерларда “бахтсиз ҳодиса”лар кўп бўлиб турарди. Кимдир чуқурга йиқилади, кимнингдир бошига тепадан ғишт тушади, кимнидир электр токи уриб ўлдиради… Алихоннинг бошига темир тўқмоқ тушиб, тил тортмай жон берибди. “Шайтанат”даги қасоскор Зелихоннинг ҳам ўлими шунга ўхшайди. Миллий ифтихорни, довюракликни, жасорат фазилатини билак кучига бўйсундирмаслик керак эди. XIX асрда руслар Қофқазни истило этаётганларида миллатнинг бундай ботирлиги лозим эди. Истилочилар маҳкам ўрнашиб олгач, уларни энди куч билан жилдириш мутлақо мумкин эмас. Бу танкка қарши ханжар билан ҳужум қилишдай бир гап. Бадиий адабиётда бундай ҳолни шамол тегирмонига найза билан ҳужум қилган Дон Кихотга ўхшатишади. Энди истилочиларга нисбатан кам сонли ҳисобланган миллатлар қадларини илм билан ростлашлари керак. Бизнинг жадидлар XX асар аввалида айнан шу йўлни танлаган эдилар. Бу йўлнинг озодликка олиб чиқажагини англаган большевиклар биринчи галда жадидларни йўқ қилиш ҳаракатида бўлдилар.
Совет Иттифоқи парчалангач, чечен генерали Жавҳар Дудаев билан ингуш генерали Руслан Аушев “Чечен-ингуш автоном республикаси”ни икки мустақил республикага ажратиб олишди. Ингушлар Россия билан зиддиятга бормадилар. Дудаев эса бошқа йўл тутди ва оқибатда неча минглаб чеченлар жон бердилар, қонли тўқнашув ҳалигача давом этяпти. Дудаев сиёсатчи ҳам, маърифатчи ҳам эмасди. Афғон урушида аёвсиз қон тўккан жангари одам эди. Ватани озодлиги учун жонфидо қилгани учун шарафланар, лекин кераксиз урушга киришишини оқлаш қийин. Дудаев ва унинг сафдошлари Аслан Масхадов, Шамил Басаев майдонга чиқишганда мен ҳарбийда бирга хизмат қилганим бевош зўпидин Алихон ва унинг дўстларини эсладим ва уларнинг аянчли тақдирига ачиндим.
1970 йилнинг ёз ойларида, грузинларнинг ҳарбий қисмдаги ғалаёнидан кейин тарбия ишларига эътибор кучайтирилди. Биринчи галда аскарларни “халқлар дўстлиги” руҳида тарбиялашга аҳамият берилди. Майор Рябошапка сержантларни клубга тўплаб бу борадаги вазифани