1943 сыллаахха, сайын үгэннээн турдаҕына, от ыйын 13 күнүгэр Иван Арбита «аньыылаах-харалаах аан дойдуттан» букатыннаахтык күрэммитэ. Хаайыыга сытан туохтан хайдах өлбүтүн, хомойуох иһин, билбэппит. Арай билэбит кини бэрт кылгас олоҕор олус элбэҕи аахпытын, айбытын, тылбаастаабытын. Суруйууларыттан биһиэхэ тиксибэккэ төһөтө сүппүтэ-оспута буолуой, бука, элбэх айымньы төннүбэт суолланнаҕа… Дьон кэпсииринэн, Иван Слепцов өссө Бүтэйдээх оскуолатыгар үөрэнэр кэмигэр нууччалыыттан сахалыы тылбаастыыра үһү. Ону бигэргэтэр чахчынан Иван Крыловтан 1931 сыллаахха оҥорбут «Сэбирдэхтээх силис» тылбааһа буолар. Биллэн турар, кэлин олортон саамай бастыҥнарын талан хаһыаттарга, хомуурунньуктарга бэчээттэттэҕэ. Холобур, улуу Пушкинтан 47 айымньыны тылбаастаабыта «Талыллыбыт лирика» диэн ааттанан 1940 сыллаахха туспа кинигэнэн бэчээттэммитэ. Нөҥүө сылыгар Лермонтов хоһооннорун, поэмаларын тылбааһын хомуйан, эрэдээксийэлээн поэт өлбүтэ 100 сылыгар таһаартарбыта. Манна бэйэтин 10 тылбааһа киирбитэ. Тыыннааҕар бу икки тылбаас кинигэлээҕэ. Бэйэтин айымньыларын бэчээккэ бэлэмнээн баран, кинигэнэн таһаартарбакка сылдьан репрессияҕа түбэспитэ…
Иван Арбита айымньылара икки кинигэнэн, оруобуна сүүрбэ сыл анараа өттүгэр, 1993 сыллаахха күн сырдыгын көрбүттэрэ. Бу сэдэх уонна дьикти түбэлтэ. Мин билэрбинэн, тыыннааҕар кинигэтин таһаартарбатах, төрөөбүтэ 80 сылын көрсө, суох буолбута үйэ аҥаара буолан баран тутуспутунан икки кинигэтэ бэчээттэммит киһи суох. Түһүүлээх-тахсыылаах, дьалхааннаах 90-с сылларга «Көмүс күрүлгэн» уонна «Муҥурданыы» бэчээттэнэн тахсыытыгар биһиги үс киһиэхэ улаханнык махтаныах тустаахпыт: Георгий Митрофанович Васильевка – Арбита доҕоругар, өр сылларга рукопиһы харайан илдьэ сылдьыбытыгар (кэлин кыыһа Виктория Георгиевна аҕатын кэриэһин толорон, архыыбы С. Руфовка тиксэрбитэ); Сэмэн Тиитэбис Руфовка – Иван Арбита айымньыларын көрөн-истэн, эрэдээксийэлээн, комментарийдаан бэчээккэ бэлэмнээбитигэр; Василий Васильевич Скрябиҥҥэ – Мэҥэ Хаҥалас улууһун оччотооҕу баһылыгар, улуус кырыымчык бюджетыттан кинигэлэр тахсыыларын үбүлээбитигэр.
Бу икки кинигэ хайдах күн сирин көрбүттэрин миэхэ Сэмэн Тиитэбис өрүү кэпсиир, оттон мин ааҕааччыларга Моисей Ефимов «Айыы тыынынан арчыланан» диэн 2006 сыллаахха тахсыбыт кинигэтигэр (125–128 сирэйгэ) ол туһунан сиһилии суруйбутун булан ааҕаргытыгар сүбэлиибин.
Арбитаны билэр дьон ахталларынан, хоһооннорун муспат, мээнэ лиискэ суруйа-суруйа быраҕан иһэрэ үһү. Автобиографиятыттан көрдөххө, бэйэтигэр сыал туруорунар эбит күҥҥэ биир хоһоону айарга диэн. Онтун өрүү 2, 3, оннооҕор 10 төгүл аһара түһэрин туһунан суруйан турардаах. Ити кырдьык буолуохтаах. Холобур, 1935 сыллаахха от ыйын 7 күнүгэр Дьокуускайга Сэргэлээх даачатыгар олорон, 4 хоһоону суруйбут: «Даачаҕа», «Чолбон», «Таҥара» уонна биир аата суох хоһоон (…Абааһы барахсан). 1939 сыл атырдьах ыйын 21 күнүгэр икки хоһоону айбыт: «…Саныыбын: олоҕум дьылҕата» уонна «…Мин тыыным алгыстан кыранар». Ити курдук, күҥҥэ хастыы эмэ хоһоону суруйар киһи төһөлөөх хоһооно, тылбааһа сүтэн-оһон таах хаалбыта буолуой? Биһиэхэ айымньыларын кыра аҥаара эрэ, ону да үтүө дьон баар буолан, тиийэн кэллэҕэ.
90-с сылларга Сэмэн Руфов «Сахаада» хаһыакка бэчээттэппит «Арбита доппуруоска» матырыйаалыгар суруллубутунан, поэт нууччалыыттан сахалыы 200-тэн тахса тылбаастаах эбит. Ханна баалларый ол тылбаастара? Кимнээх ханнык айымньыларын тылбаастаабытай? Тыыннааҕар бэйэтэ сөбүлээн ханнык айымньыларын бэчээккэ таһаартарбытай? Бастакы айымньылара ханныктарый? Мин бу ыйытыыларга эппиэт булаары 30–40-с сыллардааҕы хаһыаттары, оччотооҕуга латыынныы тахсыталаабыт сурунааллары, хомуурунньуктары хаһыспытым, онно тугу булбуппун, көрбүппүн бу кинигэҕэ киллэрдим. Биллэн турар, биир кыра кинигэҕэ барыта баппат, хаһан эмэ талааннаах поэт, тылбаасчыт айымньыларын толору хомуурунньуга бэчээттэнэр ини диэн эрэл санаалаахпын.
Көрдөөһүн тугу биэрдэ?
1932 сыл. Саха АССР төрүттэммитэ 10 сылыгар анаан
эдэр суруйааччылар ырыаларын-кэпсээннэрин түмэр «Литература фронугар киирии» диэн 92 страницалаах дьоҕус кинигэ Николай Мординов эрэдээксийэтинэн тахсыбыта. Барыта 19 ааптар 37 айымньыта киирбитэ, ол иһигэр В.А. Протодьяконов, И.Д. Винокуров, М.Г. Бурцева, И.И. Попов, о.д.а. маҥнайгы суруйуулара баара. Онно 73-с сирэйгэ маннык суруллубут (хайдах баарынан, уларыппакка биэрэбин):
«Силэпсиэп Уйбаан Дьөгүөрэбис. Мэҥэ Хаҥалас оройуона, Тараҕай нэһилиэгэ. Бүтэйдээх оскуолатыгар үөрэнэр. Хомсомуол силиэнэ. Эккин хаһыатыгар актыыптаахтык үлэлиир, урут бэчээттэнэ илик».
Поэт бэчээккэ аан бастаан тахсыбыт «Ырыа» диэн хоһооно аныгы ааҕааччыга бастакытын бэчээттэнэр, 1993 сыллаахха тахсыбыт кинигэлэригэр киирбэтэҕэ.
Эмиэ бу сыл икки ыйга биирдэ тахсар «Кыһыл ыллык» 5–6 нүөмэригэр тыа сиригэр бастакы тимир көлө кэлиитин, холкуос олоҕун көрдөрөр биэс чаастаах балай да улахан кээмэйдээх айымньыта бэчээттэммитэ. Иван Слепцов бастакы поэматын «Тыраактар» диэн ааттаабыта уонна Эллэйтэн эпиграф тыллары ылбыта. Поэма эмиэ хаттаан саҥа бэчээттэнэр.
1933