Xullas, tekkanga tegib, tegmaganga kesak otaman. Biror ermak topolmay qolsam, tovuqlarning dodini beraman. Jo‘jalarini olib qochganimda ona tovuq ortimdan quvib, bir necha bor tepkilab cho‘qigan. Iniga o‘t qo‘ymoqchi bo‘lganimda arilarga talanib, tanib bo‘lmas darajada yuzlarim shishib ketgani ham bor gap. Bir kuni qaldirg‘ochni uyga qamab tutib oldim-da, asta ko‘chani mo‘ljalga olib turgandim, onajonim ko‘rib qoldi.
– Qani, darrov qo‘yib yuborgin-chi, – dedi po‘pisa qilib.
– Nega qo‘yib yuboraman. Axir, men uni zo‘rg‘a tutdim-ku, – deya e’tiroz bildirdim.
– Qushlarga, har xil hasharotlarga ozor berish gunoh!
– Gunoh nima?
– Mumkin emas, yomon bo‘ladi degani. Kim birovga yomonlik qilsa oxiratda, albatta, javob beradi.
– Qayerda javob beradi?
– Narigi dunyoda! Qaldirg‘ochga ozor berganlarni qo‘li qaltiroq bo‘lib qoladi!
Qo‘rqqanimdan darrov qushni qo‘yib yubordim.
Shundan keyin jonivorlarni qiynamaydigan bo‘ldim, hatto pashshaniyam o‘ldirishga qo‘rqib qoldim. Endi bor e’tiborimni esimni taniganimdan buyon devorda osig‘liq turadigan radio deb atalmish eski qutichaga qaratdim. Erta tongda uning ovozini eshitib uyg‘onaman. Kech kirib, hamma uyquga ketganidayam u charchamay gapiraveradi, gapiraveradi. Bu nima o‘zi? Ichida mitti odamchalar bormikin?
Paytini poylab, radioning ichini ochdim. Piyoladay keladigan aylana, qora qog‘oz-u dumaloqqina magnitdan boshqa hech vaqo yo‘q. Bu oddiygina temir ichiga odam qanday sig‘adi, u yog‘iga aqlim yetmadi. Indamay yana joyiga ilib qo‘ydim. Har kuni yoqimli kuy-qo‘shiq, dutor, tanbur navolarini eshitib uxlab qolaman. «Tonggi konsert»da uyg‘onaman. Ba’zan atrofimda hech kim bo‘lmasa, o‘yinga tushib ko‘nglimni xushlayman.
Saharda bolalar uchun beriladigan eshittirishni qoldirmay tinglayman. Unda o‘qilgan g‘azallar butun vujudimni sehrlab oladi.
Bu mitti mo‘jizaga juda o‘rganib qoldim. Ayniqsa, kechki ovqatdan so‘ng beriladigan ertaklarni bitta qoldirmay eshitadigan, o‘ziga xos musiqasi yangrashi bilan uning oldiga o‘rnashib o‘tirib oladigan bo‘ldim. Bora-bora radio mening eng yaqin, qadrdon o‘rtog‘imga aylanib qoldi.
ONAM
Onam og‘ir-bosiq, turmushning bor-u yo‘g‘iga sabr qiladigan va har bir kunini Allohdan deb, shukr bilan yashaydigan ayollar sirasiga kiradi. U novchadan kelgan, qosh-ko‘zlari qop-qora, uzun sochlari o‘ziga yarashgan, kamtar-kamsuqum, fe’l-atvoriga yarasha juda kelishgan ayol edi. Eshitishimcha, onamning otalari Saloh qori iymon-e’tiqodli, o‘z davrining o‘qimishli, ziyoli kishilaridan bo‘lgan.
Onajonim adabiyot-san’atni yaxshi ko‘rar, ayollar davrasida qo‘shiq aytib, davralarni qizdirardi. U ayollardagi hayo, ibo, nomus degan tushunchalarni juda qadrlardi. Zarurat yuzasidan biror yoqqa bormoqchi bo‘lsa, albatta, chimmatini boshiga tashlab, ustidan o‘zining yengil, ko‘k choponini yopinib olardi. Men «Yoriltosh», «Zumrad va Qimmat» ertaklarini, topishmog‘-u rivoyatlarni ham birinchi bo‘lib onamdan eshitganman. Maktabga borayotganimda she’r yodlatgan ham onam. Esimda, birinchi yoki ikkinchi sinfda o‘qirdim. Hali pulning sanog‘iga ham unchalik bormasdim. Onajonim qiyiqchaning uchiga tanga pullarni tugib, mahallamiz novvoyxonasiga non olib kelish uchun jo‘natdi. Mendan uch-to‘rt yosh katta qo‘shnimiz Qo‘zivoy aka bilan qo‘limizdagi tangalarni o‘ynab, tandirdagi nonning pishishini poylab o‘tirdik.
Qo‘zivoy aka: «Nechta non olasan? Qani pulingni bir sanab ko‘ray-chi», – dedi. Tangalarni unga berdim. U o‘zicha sanagan bo‘ldi-da, tezda yana qo‘limga qaytarib berdi. Nonni olib ikkimiz ham uy-uylarimizga kirib ketdik. Chorsini yechib, onajonim taajjublandi:
– O‘ntaga pul bergandim, olib kelgan noning sakkizta-ku.
– Bilmayman, bor pulni novvoyga uzatdim, u shuncha non berdi, – dedim.
– Pulni qiyiqcha chetiga bog‘lab bergandim. Tugunni o‘zing yechdingmi?
– Ha, aytmoqchi, qo‘shnimiz Qo‘zivoy aka «bir sanab ko‘ray-chi», degandi…
– Obbo, Qo‘zisi tushmagur-ey, yigirma tiyinini urib qo‘yibdi-da. To‘g‘risini aytganing uchun, mana senga o‘ttiz tiyin beraman. Boshingga qilich kelsayam, rost gapir, hech qachon yolg‘on gapirma.
– Xo‘p bo‘ladi.
Onajonimning yana bir odati – uyimizning baland tokchalariga ataylab menga ko‘rinadigan qilib pul qo‘yib qo‘yardi. Bu pullar kuzatuvda ekanini men «palapon» qaydan bilay. Bolaligimga borib, tirmashib tokchaga chiqdim. Besh-o‘nta qog‘oz pul ichidan bittasini olib, qolganini joyiga qo‘yib qo‘ydim.
– Pul kamayib qolibdi, mabodo sen olmadingmi, Davronjon? – dedi onam jilmayib. Qilgan ishimdan uyalib yerga qaradim.
– Ha, men olgandim.
– Aytsang berardim-ku, so‘ramay olingan narsa o‘g‘irlik hisoblanadi. Narigi dunyoda buning qattiq azobi bor. O‘g‘irlik qilmaganman, – desang, o‘z tanang tilga kirib, hammasini aytib beradi. Oyog‘ing: «men bilan yurib bording-ku», qo‘llaring: «men bilan ushlab o‘g‘irlik qilding-ku», ko‘zlaring: «men bilan ko‘rib bording-ku», – deydi. Faqatgina qoshing: «yolg‘on, u o‘g‘irlik qilmagan», – deb sening yoningni olarkan. Shuning uchun odamlar yoqtirgan biror kishisini ko‘rganda, do‘st deganday qoshini uchirib qo‘yarkan.
Onamning dalada ishlagan davrlarini yaxshi eslayman, juda epchil terimchi edi. Og‘iroyoq bo‘lishiga qaramay, tergan paxtalarini shiyponga o‘zi ko‘tarib chiqardi. Kech kirgach, bir choyshab o‘tni boshiga qo‘yib uyga qaytardi. Mendan keyingi tug‘ilajak ukalarim yorug‘ dunyo yuzini ko‘rmaganining sababi ham shu. Tushlikka qaymoq sho‘rva qilinardi. Oddiygina sopol kosayam yetishmas, terimchilarning idish bo‘shashini kutib o‘tirishdan boshqa choralari yo‘q edi. Men ishchilar tushlikka chiqqunlarigacha, oshpaz Salomat xolaning ko‘zini shamg‘alat qilib, bitta kosani olib yashirib qo‘yardim.
Ish og‘irligiga qaramay, hech kim nolimas, aksincha hamma xursand, o‘tayotgan kunidan rozi bo‘lib yashardi. Chunki ularning ko‘rgan kunlari, qiyinchiliklari oldida hozirgisi holva edi.
Volidam aytgan allalar qulog‘imda doim jaranglab turadi. Ko‘zlarimni yumib, dunyoni endigina anglayotgan paytlarimni eslasam kifoya.
Uning mungli qo‘shig‘i o‘zining barcha sehr-u jozibasi bilan jonlanib, uzoq-uzoqlardan eshitilaveradi. Dardli ovoz, qadrdon ohang, butun vujudimni qamrab oladi.
O‘ylanib qolaman. Mendagi atrof-muhitga, odamlarga, kindik qonim to‘kilgan muqaddas tuproq – ota makonga bo‘lgan cheksiz MEHR shu oddiygina ona allasidan yaralmadimikan? Ona suti bilan barcha insoniy fazilatlar, adabiyot-san’atga oshuftalik qon-qonimga singib ketgan bo‘lsa, ne ajab.
Ikkimiz yolg‘iz qolganimizda, onajonim qayta-qayta takrorlardi:
– Bolam bu dunyoning yaratguvchisi – Egasi bor. Atrofga sinchiklab razm solsang, uning borligiga iymon keltirasan. U yakka-yu yagona, ulug‘ va buyuk zotdir. Vaqti soati kelib, hammamiz yana Uning huzuriga qaytamiz. Odamlarga foydasi tegadigan, yaxshi inson bo‘lgin. Birovning haqidan qo‘rq. Hech kimga yomonlik qilma. Alloh hammasini ko‘rib turadi. O‘ng yelkangdagi farishta yaxshi amallaringni, chap tomondagisi yomon ishlaringni yozib boradi. Onajonimning aytgan so‘zlari murg‘akligimdan yuragimga muhrlanib qolgan. U um rim davomida menga sodiq va beminnat hamroh, hayot yo‘limni yoritguvchi mayoq bo‘lib xizmat qilaveradi.
SUNNAT TO‘YI
Besh yoshimda ota-onam bamaslahat menga sunnat to‘yi qilib, qo‘limni halollab qo‘ymoqchi bo‘lishdi. Nikoh marosimlari, ahyonda bir bo‘ladigan xatna to‘ylarini hisobga olmaganda sunnat to‘yi qilish uchun odamlarga faqatgina bir oy, nari borsa qirq kunga ruxsat berilardi. Avgust oyida to‘ylar ko‘paygandan ko‘payadi.