Tarixni o‘rganish qiziq, sababi shunda biz ham tarixning bir bo‘lagi ekanimizni tushunib yetamiz. Tarix faqat o‘tmish emas, shu zamon va makonda sodir bo‘layotgan barcha hodisalardir. Agar hammasi qanday boshlanganini bilmasak, nimalar bo‘layotganini qanday tushunamiz? Dunyo siz tug‘ilgan kunda boshlanmagan va siz bilan birga o‘lmaydi. Ammo bu siz uning bir bo‘lagi emassiz degani emas.
Keling, daraxt bargi tashbehiga qaytamiz. Masalan, siz barg ekaningizni aniq bilasiz, ammo qaysi daraxtda ekaningizni bilolmaysiz. Men sizga aytsam bu qanday daraxtligini bilib olsangiz, yomon bo‘lmasdi. Bu qiyin emas. Xuddi «Shogird» shousida ishtirokchilar vazifaga kirishishdan avval kerakli ma’lumotlarni qidirishlariga o‘xshaydi.
Bir kuni yevropaliklar amerikaliklar o‘z ildizlarini bilmasliklari haqida gapirishdi. Shubhasiz, yevropaliklarning ildizi chuqur tarixga borib taqaladi va ularni aniqlash ancha oson, bizning ajdodlarimiz esa turli mamlakatlardan kelib chiqqan. Bu so‘zlar meni o‘ylantirib qo‘ydi va ular ko‘p borada haqliklarini tushundim. Onamning ajdodlari kelib chiqishi Shotlandiyaga borib taqaladi. Shu sababdan yaqinda u yerda bo‘ldim, u qoldirgan madaniy merosni o‘rgandim. Golfga bo‘lgan muhabbatim ham shundan bo‘lsa kerak – uni shotlandlar o‘ylab topishgan.
Menga bu mamlakat haqida yangi narsalarni bilish yoqishini angladim: bilimlar dunyoqarashim va ishbilarmonlik bilan bog‘liq qiziqishlarimni oshiradi. Shotlandiyaning Aberdinesida ajoyib golf maydoni quryapman. Mamlakatga borishdan va undagi odamlar va madaniyat bilan tanishishdan katta taassurot oldim. Albatta, men bilmagan narsalar hali ko‘p va bu, shubhasiz, o‘z ortidan qiziqarli voqealar va kelishuvlarga olib keladi.
Maslahatimni qulog‘ingizga iling, o‘ta bilag‘on bo‘lmang. Birinchidan, hamma narsani bilishning imkoni yo‘q. Ikkinchidan, qizig‘i yo‘q – sizga ham, boshqalarga ham. O‘z kengliklaringiz va ular bilan birga o‘z kapitalingizni cheklamagan holda, keng fikrlash zarurligini unutmang. Aynan shu katta muvaff aqiyatdir.
CHEMPIONLAR KABI FIKRLA
Inson o‘zi uchun tanlashi mumkin bo‘lgan eng yaxshi yo‘l – o‘zi qodir bo‘lgan eng yuqori natijaga erishishdir.
G‘olib bo‘lib tug‘ilish ham, g‘olibga aylanish ham mumkin. Ta’riflardan biriga ko‘ra, g‘olib bu aniq ustunlikni namoyish qilayotgan kishidir. Boshqa ta’rifga ko‘ra, g‘olib bu musobaqada birinchi o‘rin olgan yoki asosiy mukofotni qo‘lga kiritgan kishi. Barchamiz olimpiya chempionlari to‘g‘risida eshitganmiz va ehtimol, televizorda ko‘rganmiz. Bu odamlarning aql bovar qilmas yutuqlariga baho berayotganimizda xayolimizga birinchi keladigani sanoqsiz mashqlar, qurbonlar va yutuqqa erishish uchun ular ko‘rsatgan jasorat keladi. Bu chempionlarga xos bo‘lgan xususiyatlarning bir nechtasi, xolos.
Bundan tashqari ular aql bovar qilmas natijalarga erishishni istashgan. G‘oliblar kabi fikrlaydigan kishiga «hamma kabi» bo‘lish to‘g‘ri kelmaydi. Chempionlar keng ko‘lamli fikrlaydilar. Keng ko‘lamli ishlaydilar.
Ular qat’iyatli va tartibli. Bu haqda o‘ylab ko‘ring: g‘oliblar chempionlar kabi fikrlaydi. Jek Jempsi4 aytganidek: «Chempion bu kuchi qolmaganda ham o‘rnidan turadigan insondir». Umid qilamizki, bu gap sizga ham taalluqli.
Ba’zan kunim juda og‘ir o‘tganida hayotim poygaga o‘xshashini va uning oxirigacha yetib olishga kuchim yetsa edi, deya o‘ylab qolaman. Bardoshni mashq qildirish mumkin, chunki mag‘lub sifatida qolib ketishni istamayman. Mashhur tennischi Billi Jin King shunday degandi: «G‘oliblar zimmalariga mas’uliyat oladilar. To‘p to‘r oralab men tomonga uchganida, ishonchingiz komil bo‘lsin: uni urishni istayman». Tennischi nima deyotganini tushunaman, chunki o‘zim ham shunday o‘ylayman.
Har yili «U.S. Open» o‘yiniga lojaga chipta olaman. Menga chempionlar g‘alaba tomon olg‘a intilishlarini tomosha qilish yoqadi. Har qanday sohada – sport, san’at va boshqalarda o‘z ishining ustalarini kuzata turib, ko‘p narsani o‘rganish mumkin. Bu odamlarning barini yakdil fikrlash tarzi birlashtirib turadi: ular g‘oliblikka erishishni istashadi va eng yaxshi bo‘lishga intilishadi. Ikkinchi va uchinchi ham emas – faqat birinchi. Bu o‘ylab ko‘rishga arziydi. O‘ta iqtidorli kishilar mag‘lubiyatga uchrashganini ko‘rganman, fikrimcha, qalbining tubida ular g‘alabadan cho‘chishgan. G‘alaba mas’uliyatni talab etadi va chempionlar bu borada o‘sib boradilar. Qalbingizni taftish qiling va mas’uliyatni zimmangizga olish uchun tayyor va qodir ekaningizga ishonch hosil qiling. Agar qo‘lingizdan kelmasa, o‘z ustingizda ishlang. Mas’uliyatli bo‘la olish muvaff aqiyatning muhim qismidir.
Ko‘pchiligingiz golf o‘ynashimni bilasiz. Doim golf intellektual o‘yin ekanini aytaman va bu rost. U jiddiy texnik ta’minotni va ma’lum bir mahoratni talab etadi. Golfni befarqlik bilan o‘ynab, yaxshi natijani kutib bo‘lmaydi. Diqqat va sabr bilan o‘ynash kerak. Afsonaviy golf o‘yinchisi Bobbi Jons shunday degandi: «Golfda bir urishda faqat bitta zarba berish mumkinligi yangilik va hayron qolarli narsa emas, ammo buni tushunish uchun menga ko‘p yillar kerak bo‘ldi». Odatiy hayotda har kuni mashaqqat bilan ishlaganimiz, har soniya ishga chempionlik bilan yondashganimiz sababli g‘alabalarga erishamiz.
Keling, Aristotelning ushbu bobga epigraf sifatida tanlangan iborasiga to‘xtalib o‘taylik. Bu o‘z-o‘zini yuqori darajada tahlil qilishdir. Darhaqiqat, qodir bo‘lganingiz qadar yuqori natijaga intilish inson uchun eng yaxshi yo‘l. Oldimizga kichik maqsadlar qo‘yishdan ne naf? Biror marta yosh boladan katta bo‘lganida hech kim bo‘lishni istamasligi haqida eshitganmisiz? Yo‘q, go‘dak qalbi orzu va maqsadlarga to‘la, kamdan kam hollarda oddiygina istaklar bilan cheklanadi. Bolalar prezident, kosmonavt, olim va shifokor bo‘lishni orzu qilishadi. Ular to‘g‘ri fikrlaydilar. Xayolan o‘z oldingizga katta maqsadlar qo‘ygan paytlaringizga qaytishga urinib ko‘ring. Har kim ham jahon chempioni bo‘la olmas, ammo har kim o‘zi qodir bo‘lgan eng yuqori natijaga intila oladi. Bu ilk qadam va har kunlik majburiyatdir.
Chempionlar har ishni o‘z kuchlaridanda ziyoda qilib bajaradilar. Hammamiz qachon yetarlicha ish qilganimizni-yu, qachon bor kuchimizni bag‘ishlaganimizni yaxshi bilamiz. Har kuni bor kuchingiz bilan ishlashga harakat qiling. O‘zingizga boshlash imkonini bermaganingiz sabab mag‘lub bo‘lmang. Mas’uliyat darajasi o‘ta kattadek tuyulgani uchungina muvaff aqiyatdan cho‘chimang. Diqqatni bir joyga jamlang va olg‘a! Oqilona harakat olib keladigan natijalardan hayron qolasiz. Aleksandr Grem Bellning5 bir iborasini hech qachon unutmayman: «Hozir qilayotgan ishingizga butun diqqatingizni qarating. Quyosh o‘z nurlarini linzaning markazida yig‘mas ekan, hech nimani yondira olmaydi». Shuni yodda tuting, chempionlar kabi fikrlashni o‘rganing va chempionga aylaning.
O‘Z ISHIMGA SAN’AT KABI YONDASHAMAN
San’at – bu yolg‘on, ammo bu yolg‘on bizni haqiqatga yetishishga o‘rgatadi.
Pikasso nafaqat buyuk rassom, balki yaxshigina tadbirkor ham bo‘lgan. U o‘z ishining qadrini bilgan va hech qachon bahonalar to‘qimagan. O‘zining hikoya qilishicha, kunlardan birida uning ustaxonasiga bir kishi kelib, suratlaridan birini tomosha qildi va so‘radi: «Bu surat qanday ma’noni anglatadi?». «Ikki yuz ming dollar», – javob berdi rassom. Bu mubolag‘asiz javob. Aniqki, Pikasso o‘z san’atini biznes sifatida ko‘rgan va bu asossiz emas. O‘z biznesimga san’at sifatida qarayman. O‘z ishingizga shunday yondashing.
Mana nima uchun san’at kishilari o‘z ideallariga, ilhom parisiga va detallaridagi mukammallikka sodiqligi bilan mashhur. Bu ajoyib fazilat. U kerakli natijaga erishish uchun yaxshi turtki bo‘la oladi. Yaqinda kutubxonalardan birida Betxovenning qo‘lyozmasi topildi. Unda shunchalik ko‘p chizgilar va tuzatishlar bor ediki, qog‘ozning ba’zi yerlari teshilay degandi. Bu ish kompozitor hayotining so‘nggi yillariga to‘g‘ri keladi. Demakki, bu paytda u musiqa yozishda tajribasiz emas edi. Bu buyuk inson – faqat eng yaxshi ishni