Бутун бу инқилобларга қарши ўлароқ Шоҳин афандида ўзгармаган бир нарса бор эди, у ҳам бўлса – илмга, олимларга ва китобга бўлган чексиз ишонч ва ҳурмат… Бир пайтлар мадрасада бирор баҳсни тушунолмай қолганида ўзини уқувсизликда ва идроксизликда айблагани каби Дорулмуаллиминда ҳам шундай қилди, китоблар ва муаллимлардан шубҳа қилишни эса хаёлига ҳам келтирмади. Бошидан ўтган фикр ва эътиқод инқилоблари унда ҳақиқатга етишиш ва муҳокама қобилиятларини жуда орттирибгина қолмай, бу нуқтада, ҳатто бир оз маҳдуд ва ёдакичи ҳолида қолганди.
Унинг ўзи ҳам буни фаҳмларди:
– Шундайликка шундайку-я, лекин мен зотан бир олим ва мужтаҳид33 бўлармидимки… Бугунги аниқ фанларнинг энг содда, энг шубҳасиз ва энг фойдалиларини болаларга ўргатаман. Менинг вазифам шундан иборат, – дер эди.
Шоҳин афанди кўриниши шубҳали бўлган бир дўстига қарагандай меҳр ва муҳаббат билан эски бинонинг пештоқига қаради.
– У ерда бошимга ой-у юлдузлари билан баҳайбат бир коинот йиқилган эди. Бу ерда эса янги бир ғоявий хаёл дунёси қурилди. Ҳаётда менинг учун ортиқ қўрқадиган бир нарса қолмади, – деди. Сўнгра у қўли билан деворнинг оқи юқиб қолган елкасини қоқди-да, оғир-оғир қадам ташлаб ўз йўлида давом этди.
IV
Сариова…
Шоҳин афанди бу қасабани қандай тасаввур этса худди ўшандай чиқди. Кўз томонидан исмидай сарғайтирилган тақир текисликнинг34 охирида тоғ ёнбағрига тирмашган эски бир қасаба… Атрофини текислик тарафидан ингичка бир дарё, нарёқ томонларидан эса қалин сарв дарахтлари ўраб олганди… Сарвларнинг анча юқорисида бир эски қалъа харобаси…
Шоҳин афанди узоқдан қасабани таниди. Кўнглида қўрқув аралаш севинч ҳаяжони жўш урди. Ғурур билан кулимсираб ўзига ўзи:
– Ана, бизнинг жанг майдонимиз ҳам кўриниб қолди, – деди.
Эски бир тош кўприк билан дарёни кесиб ўтилгандан кейин фақир маҳаллаларга кириларди ва шу ердан камбағалликнинг бутун даҳшати, чиркинлиги бошланар эди. Қаёққа қараманг, эгрибугри кўчалар, мағзава ва ҳар хил бўлмағур нарсалар оқизилган ифлос сувли ариқлар, ариқлардан сал нарида ифлос итлар билан ўйнаётган ярим яланғоч болалар… Ярмигача ерга кириб кетган, томи эса сомонли лой билан сувалган деразасиз кулбалар… Кўп кулбаларнинг очиқ турган эшикларидан буруқсаб тутун чиқаётир. Бошлари ямоқ солинган латта-путталарга ўралган, яланг оёқлари ифлос бўлиб кетган хотинлар… Эски бўйра парчалари устида қуёшда исиниб ўтирган устухон сингари чоллар. Кичрайиб кетган чолларни эслатувчи, юзларидаги яраларига пашшалар қўнган, қоринлари шишган, маймоқ, нимжон гавдали болалар…
Булар Шоҳин афанди билмаган, кутмаган нарсалар эмас эди. Закотчилик юзасидан Онадўли бўйлаб кезаркан, бундан баттар нарсаларни ҳам кўрган эди.
Шунга кўра қасаба дейилганда, зотан ақлга бошқа турли нарса келмасди.
Лекин