Ҳеч умиди бўлмаса ҳам имтиҳон мусобақасига кирди. Кенг даҳлиздаги икки юзга яқин номзоднинг орасида бир бурчакка суқилди. Сўралган саволларга қўрқа-қўрқа жавоб ёзди. Кейин диққати ошиб чиқиб кетди. Орадан саккиз, ўн кун ўтгач, уялибгина мудирга мурожаат этди. Ўтган-ўтолмаганини сўрашга журъат этолмай, ҳужжатларини суриштирди. Мудир исмини сўради. Шоҳин жавобини олганига ишонмади чоғи, исмини такрор айттирди. Сўнгра, ҳайрат билан:
– Домлам, – деди у, – сен мусобақада иккинчи ўринни олгансан, – деди.
Ёш софта гангиб қолгандай:
– Бей афанди, – деди. – Менинг ҳолим ўзимга маълум. Мадрасада бизларга ишда билинадиган, тишга илинадиган бирор нарса ўргатишмаган бўлса, бизда нима айб? Менинг ўз дардим ўзимга етади. Оламдан безган бир ғариб софта билан ҳазиллашмоқ мурувватдан эмас…
Мудир кула бошлади ва уни ишонтиргунча хийла овора бўлди.
Шоҳин афанди:
– Қўйинг-е, бей афанди… Шунча идоди мезунлари орасида бир софта қандай қилиб иккинчи ўринни олсин? – дея қайсарлик қиларди.
Мудир:
– Бунга сен ҳам ажаблан, домлам, мен ҳам ажабланай, – дер эди, – ҳатто ҳисобинг бир оз заиф бўлмаганида, биринчи ҳам бўла олардинг.
Ёш софта негадир шу тобда қувонишнинг ўрнига бир оз маҳзун тортиб:
– Ундай бўлса, идодиларнинг ҳам жуда бизнинг мадрасалардан қоладиган ери йўқ, – деди.
Шу кунга қадар бутун умри ёлғизлик ва йўқсуллик ичида ўтгани учун Дорулмуаллиминга дарров кўникиб кетди.
– Аҳволларинг қалай? – деб сўраганларга:
– Овқат нозир, ётоқ ҳозир… Энгил-бошим ювуғлик, йиртиқларим тикиғлиқ. Ўзимни саройда султон куёвидай ҳисоблайман, – деб жавоб берарди.
Мактабда мадрасадан келган саллалилар билан феслилар ўртасида бир англашилмовчилик бор эди. Софталар замонавий мактаблардан келган талабаларни ёқтиришмасди. Улар ҳам ўз навбатида саллаликларни таассуф билан тараққиёт душмани, деб айблашар, бўлар-бўлмас баҳоналар билан софталарга ҳужум қилишар эди. Ҳатто баъзан икки тараф орасида бўғишиб кетадиган ғавғолар ҳам бўлиб турарди.
Шоҳин афанди бу гуруҳчилик ихтилофларига ҳеч аралашмасди. Софталардан гап эшитарди. Анави тарафга ҳеч нарса демаса ҳам анча яқинлик ҳис этарди. Фақат бошидаги салласи билан уларнинг ичига кириб кетишдан ўзини тияр, бу бир риёкорликдай кўринишидан қўрқарди.
Бу салла масаласи Шоҳин афандини энг кўп ўйлатган нарса эди. Мадраса билан алоқасини узгандан ва эътиқодини йўқотгандан кейин салла ўрамоққа ҳеч қандай зарурат қолмаганди. Фақат икки нарса уни ўйлантирарди: отаси унинг домла бўлишини истаганди. Саллани отмоқ унинг хотирасига ҳурматсизлик бўлмайдими ахир? Сўнгра, янгироқ бир кийими ҳам йўқ эди. Аҳоли домлаларни жуда ғарибона кийимларда кўришга ўрганиб қолганди. Агар у бошидан салласини отиб юборса, бу кийимлар, бу шиппаклар уни талабадан кўра бир тиланчига ўхшатиб қўймайдими ахир? Мана шу икки сабаб Шоҳин афандини икки йилгача салла билан юришга мажбур этди.
Мактабда бирор кимса