Ўз кашфиёти минглаб инсонларнинг ўлимига сабаб бўлишини умрининг сўнгида англаб етган Нобель бор сармоясини физика, кимё, тиббиёт, адабиёт, тинчликни сақлаш сингари йўналишларда катта ютуқларга эришган илм-фан, маданият ва сиёсат арбобларига йиллик мукофот тарзида беришни васият қилади. Унинг васиятига кўра, ушбу мукофотни беришда номзодларнинг ирқи, миллати, диний ва сиёсий қарашларидан қатъи назар, энг муносибларга бериш белгиланган эди.
Мазкур васият Нобель ўлимидан сўнг 1897 йил 26 апрель куни расман кучга киради.
Кейинчалик машҳур ихтирочининг васиятидан келиб чиқиб, турли йўналишлар бўйича Нобель қўмиталари ташкил этилади. Қўмиталар аъзолари томонидан ҳар бир йўналиш бўйича ғолиблар аниқланиб, мукофотларни уларга турли илмий ва маданий муассасаларда тантанали равишда топшириш анъанаси йўлга қўйилди.
Жумладан, адабиёт бўйича Нобель мукофоти 1901 йилдан бошлаб ҳар йили Швеция академияси томонидан ўз эгаларига топшириб келинади. Ушбу мукофот биринчи бўлиб француз адиби ва публицисти Рене Франсуа Арман Прюдомга «Адабиёт соҳасидаги кўзга кўринарли ютуқлари, жумладан, асарларидаги юксак идеализм, бадиий мукаммаллик, шунингдек, истеъдод ва руҳиятнинг ғайриоддий уйғунлиги учун» топширилган эди.
2020 йилга қадар дунёнинг турли мамлакатларидан 117 нафар адиб Адабиёт бўйича Нобель мукофотини қўлга киритган. Улардан 16 нафарини хотин-қизлар ташкил қилади. Қайд этиш жоизки, турли сабабларга кўра ўтган 120 йилга яқин вақт давомида фақат саккиз маротаба (1914, 1918, 1935, 1940 –1943, 2018 йилларда) мукофот топширилмаган. Тўрт маротаба (1904, 1917, 1966, 1974 йилларда) мукофот икки нафар муаллиф ўртасида тенг тақсимланган.
Нобель тарихида адабиёт бўйича ушбу мукофотни қўлга киритган бошқа соҳа вакиллари ҳам бўлган. Улар орасида буюк британиялик сиёсат арбоби Уинстон Черчилль, немис тарихчиси Теодор Моммзен, америкалик мусиқачи Боб Дилан ҳам бор.
Муаллифларнинг 76 нафарини носирлар, 41 нафарини эса шоирлар ташкил қилади. Нобель мукофотининг энг ёш совриндори инглиз адиби Редьярд Киплинг бўлиб, у мукофотни қўлга киритганида 42 ёшда эди. Энг кекса ёшли лауреат эса 88 ёшда бу поғонани забт этган яна бир инглиз адибаси Дорис Лессинг бўлди.
Нобель жамғармаси низомига кўра, ушбу мукофотга номзодлар турли илмий ва адабий муассасалар, академиялар, институтлар вакиллари, адабиёт бўйича профессорлар, илгари шу мукофотни қўлга киритган адиблар, муаллифлик уюшмалари томонидан илгари сурилиши мумкин. Адабиёт бўйича Нобель қўмитасига топширилган аризалар Швеция академияси томонидан кўриб чиқилади ва ғолиб аниқланади.
Ўтган йиллар давомида Адабиёт бўйича Нобель мукофоти қўмитаси фаолиятига нисбатан бир қатор танқидий фикр-мулоҳазалар ҳам билдирилган. Жумладан, мукофот, асосан, Америка ва Европа адабиёти вакилларига, хусусан, Скандинавия мамлакатлари (Норвегия, Швеция, Дания)га берилаётгани бошқа ҳудудлардаги зиёлиларнинг норозилигини ҳам уйғотган. Бу эса ўз навбатида, ўзига хос тарих ва анъаналарга эга бўлган Осиё ва Африка адабиёти Ғарбда етарлича шуҳрат қозонмагани билан изоҳланади.
Шунингдек, жаҳон адабиётида юксак мавқега эга Лев Толстой, Томас Вулф, Анна Ахматова, Карель Чапек, Харуки Мураками, Хорхе Луис Борхес, Чингиз Айтматов сингари етук шоир ва ёзувчилар номзоди турли сабабларга кўра Нобель қўмитаси томонидан рад этилган ёки тан олинмаган.
Ҳар бир ғолибга ушбу мукофот адибнинг муайян асари учун ёхуд унинг асарларида илгари сурилган умуминсонийлик, тенглик, эркинлик ғоялари, руҳий кечинмаларнинг ўзига хос инъикоси, воқеликни акс эттиришдаги янгича ёндашувлар, бадиийлик ва услуб уйғунлиги ва бошқа ўзига хос жиҳатлари учун тақдим этилади.
Айни пайтга қадар Нобель мукофотини қўлга киритган адибларнинг кўплаб асарлари турли даврларда ўзбек тилига таржима қилинган. Хусусан, Габриэль Гарсиа Маркес, Пабло Неруда, Нажиб Маҳфуз, Михаил Шолохов, Орхан Памук сингари адиблари асарлари ўзбек тилига бир неча маротаба чоп этилган.
Мазкур тўплам ҳам айни пайтга қадар ўзбек таржимонлари томонидан ўгирилган асарлар орасидан танлаб олинди. Таржимонлар орасида атоқли устоз адиблардан тортиб, бадиий таржима маҳоратини эндигина эгаллай бошлаган ёш ижодкорлар ҳам бор. Шу боис таржималарнинг бадиий савияси бир-биридан бир мунча фарқланиши мумкин. Мазкур тўпламни тузиш, ҳикояларни саралаш асносида таржима ва аслиятдаги мутаносиблик, мазмун ва моҳиятни сақлаган ҳолда таҳрир ва қисқартиришларга ҳам йўл қўйилганини таъкидлаш жоиз.
Муҳтарам ўқувчилардан Нобель мукофоти айнан тўпламдан жой олган ҳикоялар туфайли уларнинг муаллифларига берилган, деган хулосага бормасликни сўрардик. Ушбу тўпламдаги ҳикояларни адиблар мукофотни қўлга киритишдан аввал ҳам, кейин ҳам ёзган ёки адиблар бошқа асарлари учун ушбу мукофотга лойиқ кўрилган бўлишлари мумкин.
Муҳими, муаллифнинг ҳар бир асарида унинг истеъдоди, кучи, имкониятлари бўй кўрсатади. Ҳикоя қачон ёзилгани ва қандай эътирофга сазовор бўлганидан қатъи назар у ўз яратувчисининг ижодий меҳнати маҳсули саналади. Муаллифнинг иқтидори ва услуби ҳақида муайян тасаввур уйғотади. Қолаверса, адиб ҳар бир асарини ўз фарзандидек кўради, бирини бошқасидан устун қўймайди. Келгусида