Сўнгги йилларда пайдо бўлган кўплаб эътиборга тушган асарлар, ўзбек адабиётида ҳам ёзувчилик матонати ва масъулиятини англаган адиблар мавжуддир, деган гапга асос бўла олади. Бу адиблар, менинг назаримда, Абдулла Қодирий ва Чўлпон жасоратининг давомчилари бўлиб кўзга ташланмоқда. Мана шундай ижодкорларнинг бири Хуршид Дўстмуҳаммад, десам хато қилмайман.
Хуршид Дўстмуҳаммад миллий адабий анъаналарини ҳам, дунё адабиёти тажрибаларини ҳам пухта ўзлаштирган, доимий изланиш, сўз ва фикр қолипини янгилашга интилган ижодкор. Адибнинг ўзи эътироф этганидек, «Услуб ўзгармаса, дунёқараш, ҳаёт мураккабликларини бадиий идрок ва ифода этиш йўсинлари ўзгармаса, шу йўлда турли тажрибаларга қўл урмаса, бундай ёзувчи нафақат миллий адабиётда, лоақал ўз ижодида ҳам бирор бир янгилик яратиши амри маҳол».
Ўзбек совет адабиётшунослигида бирор асар ҳақида фикр-мулоҳаза юритилганда ҳамма нарса соцреализм ўлчовидан келиб айтиларди. Бугун эса соцреализм билимдонлари бўлган адабиётшуносларимиз модерн билимдонларига айланишган. Энди ҳар қандай асар ҳақида (баъзилари соцреализмнинг энг паст савиядаги кўринишида бўлса ҳам) албатта «фикр оқими», «психоанализ», экзистенциализм» деган гапларни қалаштириб ташлаш билан «фикр» юритилади.
Уларнинг назарида нуқта, вергул қўймай узун жумла тузиш «фикр оқими», авваллари ёзилишига табуъ қўйилган уятсиз нарсаларни ўйлаш, хомхаёллик қилиш «психоанализ» бўлиб кўринади. Адабиётшунослар «фикр оқими», «психоанализ», «экзистенциализм» каби тушунчаларни шу қадар исроф қилишадики, таҳлил қилинаётган асар уларнинг «фикрий» уйдирмалари остида кўринмай қолади. Бу ўринда мен ҳамиша «бир нарсани чала билган мулладан қўрқ», деган ҳикматни эслайман.
Менинг назаримда, бугунги ўзбек адабиётида кечаётган янгиланиш ҳақида гапирганда фақат модерн тушунчаси ёки фақат Ғарбдан эсган шамол таъсири ҳақида эмас, балки ўзбек адабиётидаги муайян адиблар ёки асарлар тажрибасининг давоми сифатида ҳам гапириш лозим. Бу янгиланиш бугун бошланмаган ва у Ғарбнинг осмонидан лоп этиб тушмаган. Туркий адабиётнинг муқаддимаси – Ўрхун-Энасой битиклари бу тажрибаларнинг минг йиллардан буён давом этиб келаётганини кўрсатади. «Модерн проза» деганда «ғалати сюжет»ни тушунадиганларга эса мисоллар кўп бўлса-да, биргина ХIV аср туркий адабиётининг ёрқин вакили Ҳисом Котибийнинг «Жумжума султон» достонини, унинг ғалати сюжетини эслатаман, холос.
Янги ўзбек адабиётида бу жараён ҳали фақат бармоққа асосланган ва баъзан мансура шамойилида ифодаланган Ҳамза, Фитрат, Чўлпон, Ойбек, Ғафур Ғулом, Миртемир тажрибаларида намоён бўлган эди. Насрдаги тажрибаларни кўз ўнгимизга келтириш учун ҳеч бўлмаганда, «Нетай» қиссасининг бошланишини, «Сароб»ни эслашнинг ўзи кифоя бўлади.
Шеъриятдаги илк шаклий тажрибалар ҳам Ғарбда эмас, Шарқда, боболаримиз томонидан амалга оширилганини билиш учун узоққа бориш шарт эмас. Алишер Навоий музейига кириб «қуш», «фаввора», «хум» ва