" yerdəki dinlərin Tanrıya heç bir aidiyyatı yoxdur. " Və ya tutalım ki, dinin dediyi kimi, dinləri Tanrı insanlara mərhələ-mərhələ göndərib, onları düzgün yola səs-ləyib. Onda belə çıxır ki, Aristotel kimi bir dahini görən dünyaya Xristianlıq və İslam kimi din gərək idimi? Lap gerçək kimi təqdim ediləni qəbul edib düşü-nək ki, İslam Tanrının insanlara göndərdiyi sonuncu dindir. Əgər belədirsə və dinlərin gəlişi sona çatmış-dısa-sonuncu din gəlmişdisə, elə sonuncu dinin içindən təriqətlərin yaranmasına nə ehtiyac var idi?
Məhz ona görə təriqətlər deyirik ki, bütün kitablı dinlər özündən sonra gələnləri ya ümumiyyətlə, din adlandırmır, ya da uydurma din adlandırır. Necə ki Xristianlığın yaradılışında Musəviliyin, İslamın ya-34
radılışında Musəvilik və Xristianlığın əlamətləri var, eləcə də, sonradan yaradılmasına cəhd edilən saxta dinlərin hamısı hansısa dinin təməlləri üzərində
qurulduğundan təriqətlər kimi meydana çıxmışdır.
Marks və Engels bu barədə yazırdılar: “İslam dininin ideya mənbələri iudaizm və xristianlıq, zərdüştlük, Qədim Şərq, xüsusilə ərəb mifologiyası olmuşdur”.15
İranlı alim Hüseyn Tövfiqiyə görə “Alimlərin nəzə-rincə, din cadugərlikdən, təbiətə pərəstişdən və müşriklik-dən tövhid və təkallahlılıq mərhələsinə çatmışdır”.16
Bu məqamda məqalənin gedişatında fikirlərimi-
zin daha aydın anlaşılması üçün diqqətinizə məhz üç böyük səmavi dinin rəsmi və qeyri-rəsmi təriqət və
məzhəblərini çatdırmaq istərdik:
15 Marks K. Və Engels F., Din haqqında, Bakı, 1965, s 99.
16 Hüseyn Töfviqi, Böyük dinlərlər tanışlıq, Bakı:Xəzər Universitesi nəşriyyatı, 2013, s 27.
İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında
İslamda Sünnilikdə Hənbəlilik, Hənəfilik, Maliki-
lik, Mötəzililik, Mövlavilik, Nurçuluq, Qadirilik, Rü-
failik, Sələfilik, Şafeilik, Şiəlikdə Babilik, Bəhailik, Bə-dailik, Bənanilik, Bəktaşilik, Carudilik, Cəfərilik,
Cənahilik, Dəruzilik, Haşimilik, Keysanilik, İmami-lik, İsmaililik, Kamililik, Mənsurilik, Mehdiyyə, Mü-favvizə, Muğabrilik, Nemətullahilik, Nəsriyyə, Nəza-rilik, Numanilik, Nüsayrilik, Qurabilik, Salihilik, Sə-
bailik, Süleymanilik, Ulyanilik, Vaqifilik, Xətabilik, Yunusilik, Zərramilik, Zərrarilik, Zeydilik.
Xristianlıqda Adopsiyanizm, Albigeosler, An-toinizm, Arianizm, Barnabascilar, Benediktinler, Bo-gomilizm, Cizvitlik, Eukhitailer, Flagellanti, Fransis-35
kenler, Hieronymus, Karmalitler, Katarlar Mani-seizm, Markionculuk, Maruniler, Meczuplar, Moli-nosculuk, Montanosculuk, Mormonlar, Nasturiler, Paulusculuk, Pietizm, Presbiteryanizm, Prutenlik, Quakerler, Sabilik, Shakerler, Valdoculuk, Valenti-nizm.
Yəhudi-Musəvilikdəki təriqət və məzhəblər:
Ortodoks Yəhudilik, Modern Ortodoks Yəhudilik,
Haredi Yəhudiliyi, Hasidik Yəhudilik, Yeniden Yapı-
lanmacı Yəhudilik, Humanist Yəhudilik.
Bu qədər dinin və ya təriqətin yaranma səbəbləri
insanı düşündürməyə bilmir. Fikrimizcə, bu gün dünya insanlarını yönləndirən bu fikir silahları müxtəlif səbəblərdən meydana çıxmış və inkişaf etmişdir.
Tədqiqatçıların dinləri təsnifi müxtəlif cürdür.
Bunlardan diqqət çəkən bölgülər aşağıdakı kimidir:
İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında
“1. İlk dinlər. Bəzilərinin dini inkişafının ilk addımı olaraq düşündükləri animizm, natürizm, totemizm, feti-şizm kimi sadəcə bir kult olaraq düşünülən nəzəriyyələr, ilk qəbilə dinləri (Nuer, Dinka dinlər )
2. Milli dinlər. Əsasən bir qurucusundan söz edilmə-yən, sadəcə bir millətə aid olan ənənələr çərçivəsindəki fəaliyyət göstərən dinlər (Yunan, Misir, Roman, Türk dinləri kimi)
3. Dünya dinləri: İslam, Xristianlıq, Müsəvilik kimi.17
Bu bölgüyə diqqət etsək və dinlərin bugünkü vəziyyətinə baxsaq, daha çox cəhalət və ayrıseçkiliyi dünya dinləri adlandırılan müəllifli